ფემინიზმის თავგადასავალი

სამართლიანობა, როგორც თანასწორობა: ნენსი ფრეიზერის "ფემინიზმის თავგადასავლის" ქართული თარგმანის წინასიტყვაობა

ნენსი ფრეიზერის 2013 წელს გამოცემული კრებული „ფემინიზმის თავგადასავალი” საუკუნის მეოთხედის განმავლობაში – 1985-დან 2010 წლამდე – დაწერილ ესეებს აერთიანებს. მიუხედავად ამისა, იგი მოულოდნელად აქტუალურია როგორც გლობალურად, ისე საქართველოში სწორედ ახლა მიმდინარე პოლიტიკური პროცესებისათვის. მეტიც, ბოლო ერთი წლის განმავლობაში – ზუსტად მას შემდეგ, რაც ბიოლის ფონდში მისი ქართულ ენაზე გამოცემა გადაწყდა, უფრო მეტი მნიშვნელობაც კი შეიძინა. ამ ახალი აქტუალურობის გამომწვევი ყველა ფაქტორი სასიამოვნო არ არის: ერთი მხრივ, გლობალურ სცენაზე, ესენია ბრექსიტი დიდ ბრიტანეთში და საპრეზიდენტო არჩევნები აშშ-ში, ავსტრიის, ჰოლანდიის, საფრანგეთის არჩევნების, მართალია, უფრო იმედისმომცემი შედეგები, მაგრამ არანაკლებ დამაფიქრებელი წინასაარჩევნო შესაძლებლობები; თურქეთსა თუ უნგრეთში მიმდინარე „კონტრმოდერნული რევოლუცია"; ხოცვა-ჟლეტა სირიაში. მეორე მხრივ, საქართველოში, ესენია კონსერვატიული და „ანტიგენდერული" პოლიტიკური ჯგუფების პოპულარობის და გავლენის აშკარა ზრდა, 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნების კვალდაკვალ გაჩენილი შიშები (ან, ბევრისთვის, იმედები), კონსტიტუციის ცვლილებების უაღრესად გამაწბილებელი პროექტის გამოქვეყნება სულ ახლახან. თუმცა, ამ ახალი აქტუალურობის ზოგიერთი ფაქტორი მაინც იმედისმომცემია: ფემინისტური მოთხოვნების მეტი ხილვადობა და მათ მიმართ გაზრდილი საზოგადოებრივი ინტერესი, სოციალური სამართლიანობის საკითხების მიმართ აშკარად მზარდი მგრძნობელობა – დაახლოებით 20-წლიანი თითქმის სრული ანესთეზიის შემდეგ – რომელიც ბოლო ერთი ან ორი წლის განმავლობაში უფრო ინტენსიური გახდა სტუდენტური მოძრაობების, პროფკავშირების გააქტიურების, შრომის ინსპექციაზე თუ კონსტიტუციაში სოციალური უფლებების ასახვის გარშემო გაშლილი დებატების და სხვათა წყალობით. ასეთივე, უფრო იმედისმომცემ ფაქტორებს მივათვლი ქართულ კონტექსტში თვითონ მემარცხენე ჯგუფების წიაღში ბოლო დროს გამოცოცხლებულ დებატებს, კლასობრივ და სხვა განსხვავებათა ურთიერთმიმართებების შესახებ კამათის კონტურების გამოკვეთას, არსებულ იერარქიებსა თუ უსამართლობის ფორმებს შორის პირველადობისა თუ სტრატეგიულ-ტაქტიკური პრიორიტეტულობის შესახებ კითხვების ღიად დასმასა და მათზე მსჯელობის დაწყებას.

საკითხების სწორედ ამ ჯგუფის სიღრმისეული, ნიუანსირებული, თე­ორიულად საფუძვლიანი გააზრებისთვის ფრეიზერის წიგნი ფასდაუდე­ბელ რესურსებს გვთავაზობს. მასში თავმოყრილი ათი ესე ბოლო 40-50 წლის განმავლობაში ფემინისტურ თეორიაში დასმულ თითქმის ყველა მნიშვნელოვან პრობლემას ეხება – პირდაპირ თუ არა, ირიბად მაინც. მათში განხილულია ისეთი საკვანძო თემები, როგორიცაა გენდერული იერარქიის მიმართება პოლიტეკონომია / კულტურა (თუ კლასი / სტა­ტუსი) დიქოტომიასთან, სოციალური სახელმწიფოს ინსტიტუტების თუ პრაქტიკების პატერნალისტური და მასტიგმატიზებელი მხარეები, კა­პიტალიზმის ყველაზე მნიშვნელოვანი კრიტიკოსების (განსაკუთრებით, ჰაბერმასისა და პოლანის) თეორიებში გენდერის მიმართ სიბრმავით გა­მოწვეული შეზღუდვები, ფემინიზმის განვითარება მეორე ტალღიდან და მისი გამოწვევები გლობალური კაპიტალიზმისა და ნეოლიბერალიზმის ბატონობის ეპოქაში, ფემინიზმის ურთიერთობა სხვა ემანსიპატორულ მოძრაობებთან, სოციალური სამართლიანობის მნიშვნელობა თანამედ­როვე გლობალურ სამყაროში, სადაც უკვე აშკარაა, რომ არც კულტუ­რისა და არც პოლიტეკონომიის გავლენა არ შეიძლება „მოთვინიერდეს" ეროვნული სახელმწიფოს საზღვრების ფარგლებში.

წიგნის პირველ თავში ფრეიზერი თვითონ გვთავაზობს აქ თავმოყრილი ესეების ძირითადი თემებისა და არგუმენტების უაღრესად სასარგებლო შეჯამებას, რომელიც მათი დალაგების ლოგიკასაც კარგად გვაჩვენებს. ამიტომ ქართული თარგმანისთვის დაწერილ ამ წინასიტყვაობაში არ ვეც­დები, იმავე ამოცანას შევეჭიდო. სანაცვლოდ, გამოვკვეთ რამდენიმე სა­კითხს, რომლებიც მეტ-ნაკლებად გამჭოლია წარმოდგენილი ესეებისთვის და ჩვენთან ამჟამად მიმდინარე დებატებსაც განსაკუთრებით ეხმიანება.

ერთ-ერთი ასეთი საკითხია გენდერული უსამართლობის გაგებაში და, მისი გავლით, ფემინისტური პოლიტიკის მიზნების ჩამოყალიბებაში ცნება­თა ისეთი წყვილების როლი, როგორებიცაა: კლასი / სტატუსი, იდენტობა / აღიარება, აღიარება / გადანაწილება და ა. შ. კონტრასტი მემარცხენეობის ორ – ე. წ. სოციალურ და კულტურულ – ფორმას შორის (რომელიც ემყა­რება ნაგულისხმევ კონტრასტებს ეკონომიკურ ანუ კლასობრივ ჩაგვრასა და კულტურის ნორმებზე დაფუძნებულ ჩაგვრას შორის) ხშირად გამოიყე­ნება, ერთი მხრივ, მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში ემანსიპატორული მოძრაობების დასავლური ისტორიის ანალიზებში და, მეორე მხრივ, ჩაგვ­რის არსებული ფორმებისა და მათი გადალახვის სათანადო გზების შესა­ხებ ბოლოდროინდელ თეორიულ და პოლიტიკურ დებატებში. გარდა იმისა, რომ ამ კონტრასტის გამოყენებით აღწერენ დაახლოებით მე-20 საუკუნის 70-იანებიდან გამოკვეთილი ე.წ. ახალი მემარცხენეობის განსხვავებას ძვე­ლი, პოლიტეკონომიურად – კლასობრივი ჩაგვრის გადალახვაზე – ორიენ­ტირებული მემარცხენეობისგან, მან განსაკუთრებული დატვირთვა შეიძინა ბოლო პერიოდში ახალი კონსერვატორული პოპულიზმის მოულოდნელი წარმატებების გაგების მცდელობებში. აზრი, უხეშად, ასეთია: ადამიანის უფლებებზე ორიენტირებულმა, ლიბერალურმა „კულტურულმა" მემარც­ხენეობამ ყურადღება განსხვავებების – სქესის, რასის, სექსუალობის და სხვა – ნიშნით, ანუ „კულტურულ", ჩაგვრაზე გადაიტანა და კლასობრივი ჩაგვრა უგულებელყო; ამან, თავის მხრივ, ხელი შეუწყო (სხვა გადამწყვეტ ფაქტორებთან ერთად) ნეოლიბერალური იდეოლოგიის გაბატონებას, კე­თილდღეობის სახელმწიფოს სოციალური დაცვის სისტემების მოშლას, გლობალიზებული კაპიტალის მიერ ერი-სახელმწიფოების მართვის მიტაცე­ბას, ეკონომიკური უთანასწორობის უფსკრულის ზრდას, მშრომელი მასე­ბის გაღატაკებას და მათი პოლიტიკური ძალის კარგვას; დიდი მემარცხენე სოციალური მოძრაობების რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, ამ ვითარება­ში სახალხო უკმაყოფილებამ ქსენოფობიური, რეაქციული, კონსერვატიული ძალების მხარდაჭერის სახით ჰპოვა გამოსავალი. ამ ამბის რაღაც ვერსია მართლაც ხშირად გაისმის არაერთ კონტექსტში – დაწყებული 2013 წლის 17 მაისის თბილისის ამბებზე დისკუსიებით და დამთავრებული 2016 წლის შემოდგომაზე აშშ-ის საპრეზიდენტო არჩევნების შედეგების დიაგნოზებით. ამ კონტექსტებში ასევე ხშირად ხდება კულტურალისტური მემარცხენეობის გაიგივება იდენტობის პოლიტიკასთან. გარდა ამისა, კულტურულ და სოცი­ალურ ჩაგვრაზე შფოთვებს შორის ნაგულისხმევი დაპირისპირება ხშირად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს როგორც ტაქტიკური და სტრატეგიული, ისე ფუნდამენტური ნორმატიული საკითხების შესახებ მარცხენა ფლანგზე მიმდინარე დებატებში. იგივე დებატები აირეკლება საკუთრივ ფემინისტურ ჯგუფებს შორის ალიანსებსა და დაპირისპირებებზეც.

ამ დავების გასააზრებლად და შესაფასებლად ფრეიზერის წიგნში შე­სული ესეების დიდი ნაწილი განსაკუთრებით სასარგებლო რესურსებს შეიცავს. ეს ესეები სხვადასხვა დროსაა დაწერილი და ერთმანეთისგან არა მხოლოდ ფოკუსითა და თეორიული ჩარჩოთი, არამედ პოზიციის ნი­უანსებითაც განსხვავდება. თუმცა ეს მათ სარგებლიანობას არ ამცირებს – ნაცვლად დიდ და მტკივნეულ კითხვაზე ცალსახა პასუხისა, მათგან მკითხველი, იმედია, მიიღებს ანალიტიკურ კატეგორიებს და არგუმენტა­ციის ნიმუშებს, რომელთა გამოყენებაც ნაყოფიერი იქნება ამ საკითხებ­ზე ნიუანსირებულად და ღრმად სააზროვნოდ, საკმაოდ გავრცელებული ზერელე და პროგრამული მსჯელობების ნაცვლად.

ფრეიზერისთვის სწორედ რომ მნიშვნელოვანია განსხვავება „სოცი­ალურ" და „კულტურულ" მემარცხენეობას შორის, უფრო ფუნდამენტუ­რად კი – მათი შფოთვის საგნებს შორის, რომელთაც ის კლასის ნიშნი­თა და სტატუსის ნიშნით უსამართლობების კატეგორიებში აჯგუფებს. მე-7 თავში („ჰეტეროსექსიზმი, არაღიარება და კაპიტალიზმი", 1998 წ.) ის ეკამათება ჯუდით ბატლერს და ამტკიცებს ამ კატეგორიების ერთ­მანეთზე არარედუცირებადობას – იმის აუცილებლობას, რომ სამართ­ლიანობისათვის ბრძოლამ ორივე სახის უსამართლობას სათანადო ყუ­რადღება დაუთმოს; ასევე, იმ მოლოდინის უსაფუძვლობას, რომ მხო­ლოდ სტატუსის (ან მხოლოდ კლასის) ნიშნით იერარქიის დაშლა მეორე წესრიგის ნგრევასაც თავისთავად გამოიწვევს. მე-9 თავში („ფემინიზმი, კაპიტალიზმი და ისტორიის ცბიერება", 2009 წ.) ფრეიზერი აღადგენს მეორე ტალღის ფემინიზმის ისტორიას, როგორც სევდიან ამბავს იმაზე, თუ როგორ დაკარგა ფემინიზმმა სოციალისტური, ანტიკაპიტალისტური ორიენტაცია და როგორ იქცა, ამის კვალდაკვალ, ნეოლიბერალიზმის მო­კავშირედ თუ მის მსახურად.

ის, რაც ფრეიზერისთვის ფემინიზმის ნეოლიბერალიზმის სამსახურში ჩაყენების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია, უფრო დეტალურად გა­ანალიზებულია წიგნის მე-4 თავში („საოჯახო ხელფასის შემდეგ", 1994). მასში განხილულია ფემინიზმის ორგვარი დაპირისპირება ოჯახის (შესაბა­მისად, გენდერული წესრიგის) იმ მოდელთან, რომელიც კეთილდღეობის სახელმწიფოს მიერ მოთოკილი კაპიტალიზმისთვისაა დამახასიათებელი: სადაც ოჯახის ერთი (მამაკაცი) მარჩენლის ხელფასი საკმარისია მთელი ოჯახისთვის. ამ მოდელთან ფემინისტური დაპირისპირების ერთ-ერთ გავლენიან მიმართულებას წარმოადგენდა საჯარო სფეროში და შრომის ბაზარზე ქალთა კაცებთან გათანასწორების მოთხოვნები და გაბატონე­ბული მოდელის შეცვლა ორმარჩენლიანი ოჯახის მოდელით, რომელშიც ოჯახის რჩენის ტვირთი უკვე ორივე მეუღლეს აწევს. ამ ახალი მოდე­ლის („უნივერსალური მარჩენლის იდეალის") ფრეიზერისეული კრიტიკა ბევრ საინტერესო ასპექტს შეიცავს; მისი, როგორც ნეოლიბერალური იდეოლოგიის ერთ-ერთი საყრდენის, კრიტიკა კი ისევ მე-9 თავშია შე­ჯამებული. ფრეიზერი რამდენიმე ვითარებას გამოკვეთს, რომელთა გა­მოც უნივერსალური მარჩენლის იდეალი ნეოლიბერალიზმის მოკავშირე აღმოჩნდება: ის განსაკუთრებულად მაღალ ღირებულებას ანიჭებს ანაზ­ღაურებად შრომას, ზრუნვისა და სხვა საოჯახო შრომის გაუფასურებისა და სოციალური დახმარების მიმღებთა სტიგმატიზების ხარჯზე; ქალე­ბის ანაზღაურებადი შრომისა და ორმარჩენლიანი ოჯახის გაიდეალებით, ის ლეგიტიმაციას უმზადებს შემცირებულ ხელფასებს და შრომის დაც­ვის მექანიზმების გაქრობას, რაც არსებითია ნეოლიბერალური ეკონო­მიკისათვის. გარდა საოჯახო ხელფასის კრიტიკისა და ორმარჩენლიანი ოჯახის იდეალის შემოტანისა, ფრეიზერის აზრით, სხვა მნიშვნელოვანი ასპექტები, რომელთა გამოც ფემინისტური მოძრაობა ნეოლბერალიზმის უნებლიე მოკავშირე აღმოჩნდა, შემდეგია: ეკონომიზმის კრიტიკის გავ­ლით საპირისპირო უკიდურესობაში ჩავარდნა, რომელშიც ფემინისტურ პოლიტიკურ დღის წესრიგს იპყრობს მხოლოდ აღიარების პოლიტიკა, არასწორად გაიგივებული იდენტობის პოლიტიკასთან; პატერნალიზმის გამო კეთილდღეობის სახელმწიფოს ფემინისტური კრიტიკის შერწყმა მზრუნველი სახელმწიფოსა და სოციალური დაცვის სისტემების ნეოლი­ბერალურ კრიტიკასთან; სოციალური და გენდერული სამართლიანობის მოთხოვნების ერი-სახელმწიფოს საზღვრების გამჭოლად დაყენება, რაც ახალ კონტექსტში გლობალური მმართველობის ნეოლიბერალური საჭი­როებების ლეგიტიმაციის სამსახურში აღმოჩნდა.

თუ მე-9 თავი, რომელიც წიგნში შესული ესეებიდან ერთ-ერთი ყვე­ლაზე გვიანდელია, ასეთ პირქუშ შეფასებას აძლევს კულტურალისტურ ტენდენციებს ფემინიზმში, ამ საკითხებზე სააზროვნოდ განსხვავებულ და არანაკლებ მნიშვნელოვან რესურსებს შეიცავს სხვა ესეებიც, განსა­კუთრებით, მე-6 თავი („ფემინისტური პოლიტიკა აღიარების ეპოქაში", 2001 წ.). ფრეიზერი აქაც უარყოფითად აფასებს ფემინიზმის ცალმხ­რივ, მხოლოდ კულტურულ მემარცხენეობად გაფორმების ტენდენციას, თუმცა გამოსავალს არც მეორე უკიდურესობაში, კულტურული ასპექტის უგულებელყოფაში ხედავს. ამ ესეში მისი ცენტრალური თეზისია გენდე­რული წესრიგის ორგანზომილებიანი ბუნება – რომ ის აერთიანებს რო­გორც კულტურულ, ისე ეკონომიკურ ჩაგვრას, როგორც სტატუსის, ისე კლასობრივი ნიშნით სუბორდინაციას.

ფრეიზერის არგუმენტები ორ მნიშვნელოვან მომენტს შეიცავს. ერ­თია მის მიერ აღიარების პოლიტიკის განსხვავება იდენტობის პოლი­ტიკისგან და მისი გამიჯვნა ამ უკანასკნელის ესენციალისტური სარჩუ­ლისგან. ფრეიზერის მიხედვით, არაღიარება, როგორც უსამართლობა, არ გულისხმობს, რომ ნებისმიერ ადამიანს აქვს უფლება, სხვების მიერ აღიარებული და მიღებული, თუ მოწონებული იყოს თავისი განსხვავე­ბულობით, თავისი იდენტობით, და რომ, თითქოს, ეს უფლება ირღვევა იმ ვითარებაში, სადაც არაღიარების უსამართლობა გვაქვს (ფემინიზმის კულტურალისტული, იდენტობის პოლიტიკაზე ორიენტირებული ფორ­მის კრიტიკისათვის აგრეთვე საინტერესოა წიგნის მე-4 და მე-5 თავე­ბი). სანაცვლოდ, ფრეიზერი გვთავაზობს, არაღიარების უსამართლობა გავიგოთ, როგორც სტატუსის ნიშნით სუბორდინაცია. ის ამტკიცებს, რომ არაღიარების უსამართლობა გვაქვს იქ, სადაც კულტურა ადამიანს განუსაზღვრავს სტატუსს, რომლითაც ის სხვებს, დომინანტური სტატუ­სის მქონეთ ექვემდებარება[1]. ასეთი სუბორდინაციის არსებითი უსამართ­ლობა კი იმაშია, რომ მის გამო ადამიანისთვის შეუძლებელი ხდება, სო­ციალურ ურთიერთობებში მონაწილეობა მიიღოს, როგორც თანასწორმა, სრულფასოვანმა წევრმა. მეტიც, ფრეიზერი გვთავაზობს, მონაწილეობის თანასწორობის ეს ბაზისური ნორმა საფუძვლად დავუდოთ კლასობრივი უსამართლობის გაგებასაც. მის მიხედვით, ცუდი განაწილების, ანუ ეკო­ნომიკური უსამართლობის, როგორც უსამართლობის არსიც იმაშია, რომ მის გამო ადამიანი ვერ მონაწილეობს ურთიერთობებში, როგორც თავი­სი პარტნიორების თანასწორი. მონაწილეობის თანასწორობის, როგორც სამართლიანობის განმსაზღვრელი ბაზისური ღირებულების, ეს ნორმა­ტიული მტკიცებაა ფრეიზერის არგუმენტების მეორე მნიშვნელოვანი მო­მენტი. მისი მეშვეობით ის ერთმანეთთან აკავშირებს კლასისა და სტატუ­სის უსამართლობებს და აბათილებს აღიარებისა და გადანაწილების პო­ლიტიკას შორის მოჩვენებით წინააღმდეგობაზე დამყარებულ დილემას.

მე-8 თავში („სამართლიანობის ახლი ჩარჩო გლობალიზებულ მსოფ­ლიოში", 2005 წ.) ფრეიზერს, აღიარებისა და განაწილების გვერდით, შემოაქვს უსამართლობის კიდევ ერთი განზომილება – რეპრეზენტირე­ბის პოლიტიკური განზომილება, მიმოიხილავს მის სხვადასხვა დონეს და ამტკიცებს, რომ სამივე განზომილების გათვალისწინება აუცილებელია თანამედროვე გლობალურ სამყაროში სამართლიანობის სრული ცნები­სათვის. ამასთან, მისი აზრით, ასეთი ცნებისთვის ადეკვატური სახელი უკვე არა „სოციალური სამართლიანობა", არამედ „დემოკრატიული სა­მართლიანობა" იქნება.

აღიარებისა და გადანაწილების გარშემო დღესდღეობით მარცხენა ფლანგზე მიმდინარე დებატებისთვის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ესეა კრებულის ბოლო, მე-10 თავი („მარკეტიზაციასა და სოციალურ დაც­ვას შორის", 2010 წ.). აქ ფრეიზერი კაპიტალიზმის კარლ პოლანისეული კრიტიკის ფემინისტურ წაკითხვას გვთავაზობს. პოლანი კაპიტალიზმის დინამიკასა და კრიზისს იგებს, როგორც ორ დაპირისპირებულ ძალას შორის ბრძოლის შედეგს. ერთ მხარესაა მარკეტიზაციის, თავისუფალი ბაზრის მხარდამჭერი ძალები, რომელთა უკონტროლო მოქმედებაც ანადგურებს თემის სოლიდარობას, საზიარო ნორმებსა და ღირებულე­ბებს, საერთო სასიცოცხლო სივრცეებს, არღვევს მათგან აგებულ სო­ციალურ ქსოვილს და ამით ინდივიდებს ფეხქვეშ აცლის სოციალური მხარდაჭერის ნიადაგს. ხოლო მეორე მხარესაა სოციალური დაცვის ძა­ლები, რომლებიც მარკეტიზაციის ზეწოლაზე რეაქციას განასახიერებს და მათგან სოციალური ქსოვილის ელემენტების დაცვაზეა მიმართული. ამ დაპირისპირების გამწვავება კაპიტალიზმის კრიზისის განმსაზღვ­რელია, რადგან სწორედ კაპიტალიზმი ათავისუფლებს მარკეტიზაციის ძალებს სოციალური ნორმებითა და ღირებულებებით კონტროლისაგან – ათავისუფლებს ბაზრებს – „ამორთავს" მათ იმ სოციალური ქსოვილი­დან, რომლის ინტეგრირებულ ნაწილსაც ტრადიციულ საზოგადოებებში წარმოადგენდნენ.

ეს დიქოტომიური სურათი სასარგებლოა იმ ლოგიკის გასაგებად, რო­მელიც შეიძლება საფუძვლად ედოს გლობალური კაპიტალიზმის ეპოქაში სოციალური მემარცხენეობის გაძლიერებულ მიზიდულობას კონსერვა­ტიული დინებებისკენ და „კულტურული" მემარცხენეობის დღის წესრიგ­თან მის მზარდ დაძაბულობას. ხოლო ამ ლოგიკის გაგება და მკაფიოდ ჩამოყალიბება მნიშვნელოვანია, რათა ეს მიდრეკილებები ზერელე, პო­პულისტური ოპორტუნიზმის სიმპტომად არ გამოჩნდეს. მაგრამ, ამ დი­ქოტომიური სურათის საპირისპიროდ, ფრეიზერი ამტკიცებს, რომ მასში გამოტოვებულია მესამე მნიშვნელოვანი მხარე თუ ძალა – ემანსიპაციის მოძრაობა – რომელიც მიმართულია დომინაციისა და სუბორდინაციის წინააღმდეგ, სულ ერთია, ის სოციალურ ქსოვილშია ფესვგადგმული თუ – ეკონომიკაში. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ, როგორც ნეოლიბერალიზმის კრიტიკის ინსტრუმენტი, ეს სურათი ფარავს იმ უსამართლობას, რომე­ლიც თემურ სოლიდარობებსა და სოციალური დაცვის ქსელებში ჩაშენე­ბული იერარქიებითაა განპირობებული. ფრეიზერი თავის ალტერნატივას „სამმაგი მოძრაობის" სურათს უწო­დებს და მის ღირსებად მიაჩნია ის, რომ მისი მეშვეობით შევძლებთ დანახ­ვას, ერთი მხრივ, თუ როგორ შეიძლება, სოციალური დაცვის პროექტები დომინაციას აძლიერებდეს იმ დროს, როცა მარკეტიზაციის გამანადგუ­რებელ ზემოქმედებას უპირისპირდება, და, მეორე მხრივ, როგორ შეიძ­ლება, ემანსიპაციის პროექტები (ფემინიზმის სხვადასხვა ფორმის ჩათვ­ლით) ძირს უთხრიდეს სოლიდარობის ეთიკას და ამით ხელს უწყობდეს მარკეტიზაციას იმ დროს, როცა დომინაციას უპირისპირდება. ფრეიზე­რის აზრით, ამით ეს სურათი ფემინიზმისთვის ახალ პროექტსაც გვთა­ვაზობს, როგორც „მარკეტიზებასთან სახიფათო კავშირის გაწყვეტას და სოციალურ დაცვასთან პრინციპულად ახალი ალიანსის შეკვრას"[2].

ფრეიზერის მიერ სამმაგი მოძრაობის სურათის აღწერა, ვფიქრობ, ერთ მნიშვნელოვან კითხვას წამოჭრის: მართლაც განასახიერებს კი ეს სამი მოძრაობა (მარკეტიზაცია, პროტექცია და ემანსიპაცია) სამ ერთმანეთი­საგან დამოუკიდებელ ღირებულებას? პირველი შთაბეჭდილება მაინც ისეთია, რომ ფრეიზერისთვის რეალური ღირებულებითი დატვირთვის მქონე აქ ორია – ემანსიპაცია და სოციალური დაცვა. მართალია, ის აღ­ნიშნავს, რომ მარკეტიზაცია ზოგჯერ შეიძლება ემანსიპაციის სასარგებ­ლოდ მოქმედებდეს (მაგალითად, კონტექსტებში, როცა ის, პროტექციის ძალებთან დაპირისპირებით, დაქირავებული შრომის შესაძლებლობას უქმნის მილიარდობით ადამიანს – ქალებს, გლეხებს, ყმებს, მონებს, რა­სიზებულ და კოლონიზებულ ხალხებს – და ამით მათი ტრადიციული ძა­ლაუფლებისგან გათავისუფლების პოტენციალს შეიცავს). მაგრამ ამით მარკეტიზაციას დამოუკიდებელი ღირებულება კი არ ენიჭება, არამედ მხოლოდ ინსტრუმენტული – როგორც ემანსიპაციის შესაძლო ხელშემწ­ყობს. თუ ასე გავიგებთ, მაშინ ფრეიზერის სურათი მხოლოდ ორი განსხ­ვავებული – და ზოგიერთ კონტექსტში, შესაძლოა, კონფლიქტური – ღი­რებულების (სოციალური დაცვის და ემანსიპაციის) ჩარჩოს გვთავაზობს, რომელიც დიდად არ განსხვავდება „ეკონომიკური თუ სტატუსის უსამარ­თლობის" ზემოთ განხილული დილემისგან. მეტიც, ასეთი ორგანზომი­ლებიანი ღირებულებითი სისტემა შეიცავს საფრთხეს, რომ გარდაუვლად წარმოაჩინოს ერთ-ერთის არჩევა მეორის ხარჯზე; და, იმავე ლოგიკით, ემანსიპაციის იმპულსი წარმოადგინოს, როგორც მარკეტიზაციის იმ­პულსთან არსებითად და აუცილებლობით გადაჯაჭვული (ან მისი იგი­ვეობრივი), და არა, როგორც მასთან ისტორიულად შემთხვევით ალიანს­ში შესული, როგორც მას ფრეიზერი ხედავს. ამ საფრთხის რეალიზაციის სრულებით ხელშესახები ნიმუშები იოლი მოსაძებნია, მაგალითად, ლიბე­რალიზმის დღეს გავრცელებულ კრიტიკაში, რომელიც მას მიზანმიმარ­თულად აიგივებს ნეოლიბერალიზმთან.

რა რესურსებს გვთავაზობს ფრეიზერი ამ არასასურველი დილემის უკუსაგდებად? ამ წიგნში შესულ სხვა ესეებსა და მის სხვა შრომებში უსა­მართლობების (როგორც მხოლოდ ეკონომიკურის ან მხოლოდ კულტუ­რულის) დიქოტომიურ კატეგორიებად დაყოფას ის რამდენიმე სხვადასხ­ვა მხრიდან არყევს: ერთი მხრივ, სხვა არარედუცირებადი კატეგორიების შემოტანით (როგორიცაა, მაგალითად უსამართლობის მესამე, პოლიტი­კური ფორმა – რეპრეზენტირების უსამართლობა); მეორე მხრივ, იმის ჩვენებით, რომ უსამართლობის სხვადასხვა ფორმა, როგორც წესი, გა­მიჯნული არ არის და ერთობლივად მუშაობს (როგორც, მაგალითად, გენ­დერული იერარქიების შემთხვევაში, რომლებიც ერთდროულად უდევს საფუძვლად განაწილების ეკონომიკურ, აღიარების კულტურულ და რეპ­რეზენტირების პოლიტიკურ უსამართლობას); და ბოლოს, მესამეც, იმის ჩვენებით, რომ უსამართლობის სხვადასხვა ფორმას საბოლოო ჯამში ერთმანეთთან აკავშირებს ერთი, უფრო ბაზისური და ზოგადი ღირებუ­ლებითი სტანდარტი – ეს ფრეიზერისთვის სოციალურ ურთიერთობებში თანასწორი მონაწილეობაა.

თუ ამ მიმართულებით ფიქრს გავაგრძელებთ, შეიძლება დავამატოთ ისიც, რომ ტრადიციულ ინსტიტუტებსა და უსაფრთხოების ქსელებში ჩაშენებული ჩაგვრის პრაქტიკები შიშველ დომინაცია-სუბორდინაციაზე არ დაიყვანება. პირიქით, დომინაცია-სუბორდინაციის ურთიერთობები, იმავდროულად, რესურსების განაწილების, ექსპლუატაციისა და ეკონომიკური უსამართ­ლობებისგან განუყოფელია. შესაბამისად, სოციალური დაცვის ძალების მიერ ტრადიციული სოციალური ურთიერთობების რომანტიზება პირდაპირ კონფლიქტშია არა მხოლოდ აღიარების, არამედ განაწილების სამართლი­ანობის იდეალთანაც. გარდა ამისა, ემანსიპაციური იმპულსის ნეოლიბერა­ლიზმსა და გლობალურ კაპიტალიზმთან ალიანსის რეალურმა საფრთხემ არ უნდა დაგვაბრმაოს ასევე რეალური სხვა საფრთხის მიმართ, რომელზეც ფრეიზერი საერთოდ არ ლაპარაკობს, მაგრამ, ვფიქრობ, ის სულ უფრო აშ­კარა ხდება. ესაა სოციალური დაცვის სახელით გამოსულ კონსერვატიულ ძალებსა და მარკეტიზაციის ძალებს შორის პარადოქსული ალიანსი, რომ­ლის გააზრებაშიც, ფემინიზმის ბედუკუღმართობების ფრეიზერისეული დიაგნოზის თარგის მოშველიებით, შეიძლება სოციალური დაცვის ლოგიკის ცუდად დასმულ მახვილებზე დაკვირვება დაგვეხმაროს.

დასასრულისთვის მოკლედ შევეხები კიდევ რამდენიმე საკითხს, რომელ­თა გამოც, ვფიქრობ, ეს წიგნი საინტერესო უნდა იყოს დღევანდელ საქართ­ველოში. ასეთია სოციალური სახელმწიფოსა და მისი ინსტიტუტების მრა­ვალმხრივი ფემინისტური კრიტიკა, რომელიც კრებულის პირველ ნაწილში შესულ ესეებშია წარმოდგენილი. სოციალური სახელმწიფოს შესაძლებლო­ბაზე, აუცილებლობაზე, საზღვრებზე, მიზანშეწონილობაზე დღეს ჩვენთან მიმდინარე აქტიური დებატების ფონზე, ამ ესეებში წარმოდგენილი არგუ­მენტები განსაკუთრებულ აქტუალობას იძენს. საინტერესოა, რომ ამ ფემი­ნისტური კრიტიკის ნაწილს დღეს კონტექსტიდან ამოგლეჯილად ვისმენთ სოციალური სახელმწიფოს მოწინააღმდგეთა მხრიდან (რასაც ფრეიზერიც შენიშნავს ფემინიზმის ნეოლიბერალიზმთან საუბედურო ალიანსზე მსჯე­ლობისას): მაგალითად, სოციალური სახელმწიფოს მოთხოვნებს უპირისპი­რებენ არგუმენტებს, რომ სოციალური დახმარებები მათ მიმღებთა სტიგ­მატიზებას იწვევს და სოციალურ უთანასწორობას მაინც ვერ აღმოფხვრის; ან, რომ ბიუროკრატიული კონტროლის გამო, სოციალური დახმარების ინ­სტიტუტები ადამიანების დეჰუმანიზებას იწვევს და სხვა. ვფიქრობ, ამ ვი­თარებაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ამ კრიტიკული არგუმენტების ავთენტური ფორმით და ავთენტურ კონტექსტში გაცნობა, მათი წინასწარ­დაშვებების, შედეგებისა და გამოყენების საზღვრების შეფასება.

მნიშვნელოვანი, მაგრამ ჩვენთან ჯერჯერობით უგულებელყოფილი თემა შემოაქვს დამოკიდებულების ცნების გენეალოგიას ფრეიზერისა და ლინდა გორდონის ერთობლივ ესეში (მე-3 თავი). ნეოლიბერალიზმისა და ლიბერალიზმის კრიტიკის კონტექსტში დღეს ხშირად გაისმის ინდივიდუ­ალიზმის კრიტიკა. მაგრამ ამ კრიტიკის სიმძიმის ცენტრად ჯერჯერობით ექსკლუზიურად რჩება ის, რასაც შეიძლება „პასუხისმგებლობის საკითხი" ვუწოდოთ – საკითხი იმის შესახებ, თუ რამდენად ეკისრებათ პასუხისმ­გებლობა ინდივიდებს (და არა სახელმწიფოს თუ საზოგადოებას) საკუთა­რი ცხოვრებისა და საკუთარი პიროვნების სხვადასხვა ასპექტისათვის, დაწყებული ცხოვრების მატერიალური პირობებით და დამთავრებული ინტელექტუალური თუ მორალური უნარებით, მათი შეხედულებებისა და განწყობების გავლით. ასევე ისმის მონათესავე კრიტიკა ინდივიდუალიზ­მისა იმ კუთხით, თუ რა არის და რამხელაა საზოგადოების/სახელმწიფოს ვალდებულება ინდივიდის წინაშე (არსებითად, სოციალური უფლებების საკითხი). ეს საკითხები უთუოდ მნიშვნელოვანია – „საკუთარი ბედის მჭედელი", თავისუფალი და ნებისმიერ ვითარებაში არჩევანის მქონე, სა­კუთარ თავზე პასუხისმგებელი ინდივიდის იდეოლოგიური სურათის დე­კონსტრუქცია სოციალური სამართლიანობის მოთხოვნების აუცილებელ საფუძველს შეადგენს. მაგრამ ეს არ არის ინდივიდუალიზმის ყველაზე ღრმა და რადიკალური კრიტიკა. უფრო საინტერესო და რადიკალური, ვფიქრობ, არის ინდივიდუალიზმის, როგორც ეთიკური იდეალის კრიტი­კა – რომელიც ეჭვქვეშ არა მხოლოდ ინდივიდუალიზმით ნაგულისხმევი იდეალის განხორციელების შესაძლებლობას აყენებს, არამედ მის სასურ­ველობასაც. ფრეიზერისა და გორდონის ესე, დასავლურ კულტურაში და­მოკიდებულების სტიგმატიზების ისტორიის აღდგენის კვალდაკვალ, ამ იდეალს ორივე ამ მიმართულებიდან უტევს.

დასასრულ, გავჩერდები ფემინისტური იდეალის კონკრეტულ – უნი­ვერსალური მომვლელის – მოდელზე, რომელსაც ფრეიზერი მე-4 თავში იცავს და რომელიც საინტერესოდ, უწინარეს ყოვლისა, მისი იმ იმპლიკა­ციის გამო მეჩვენება, რომ სოციალური ტრანსფორმაცია ეთიკურ ტრანს­ფორმაციასაც გულისხმობს. „საოჯახო ხელფასის", „უნივერსალური მარ­ჩენლის", „მომვლელთა თანასწორობის" მოდელების კრიტიკის შემდეგ, ის წარმოგვიდგენს „უნივერსალური მომვლელის" მოდელს, რომელშიც გენდერული სამართლიანობა მოიაზრება არა მხოლოდ ქალის და კაცის გათანაბრებად საჯარო სივრცესა და შრომის ბაზარზე, არამედ ქალისა და კაცის თანაბარ მონაწილეობად ზრუნვისა და ემოციურ არანაზღაურე­ბად შრომაში. ეს ნარკვევი იმითაცაა საინტერესო, რომ მასში ფრეიზე­რი გენდერული სამართლიანობის კომპლექსური გაგებისათვის ძალიან სასარგებლო რესურსებს ავითარებს. ის გამოყოფს შვიდ პრინციპს, რო­მელსაც გენდერული სამართლიანობის ადეკვატური კონცეფცია უნდა აკმაყოფილებდეს: ის უნდა გამორიცხავდეს ქალების სიღარიბეს, მარ­გინალიზებას და ექსპლუატაციას მათი სქესის გამო, შემოსავლის, თავი­სუფალი დროისა და პატივისცემის უთანასწორობას სქესებს შორის, და უნდა გადალახავდეს ანდროცენტრიზმს. მაგრამ უმთავრესად ის დღეს საინტერესოა, როგორც ფემინისტური ნორმატიული თეორეტიზების ნი­მუში, რომელიც თავს ჯერ კიდევ აძლევს უფლებას, გენდერული სამარ­თლიანობის თვალსაზრისით იდეალური სამყაროს წარმოდგენა სცადოს ისე, რომ კომპრომისებზე არ წავიდეს იმ გარდაქმნების რადიკალურობის შიშით, რომელთაც ასეთი სამყაროს მიღწევა შეიძლება მოითხოვდეს არა მხოლოდ ეკონომიკასა და პოლიტიკაში, არამედ ეთიკაში, მორალსა და ადამიანთა მგრძნობელობაში. ვფიქრობ, ასეთი ვრცელი, შინაარსობრივი და ვიზიონერული თეორიები დღეს ძალიან გვაკლია.

თამარ ცხადაძე

რედაქტორი