საკონტაქტო სივრცე კავკასია: ენები, რელიგიები, ხალხები და კულტურები

ჩრდილოეთ კავკასია და სამხრეთ კავკასია ისტორიულად, სოციალურ-ეკონომიკურად, კულტურისა და რელიგიის თვალსაზრისით მჭიდროდ არის ერთმანეთთან დაკავშირებული. როგორც მრავალეროვნული იმპერიების ნაწილი, კავკასია ყოველთვის იყო ეთნიკური და ენობრივი მრავალფეროვნებით, აგრეთვე მდიდარი კულტურული მემკვიდრეობით განმსჭვალულ საკონტაქტო ზონა. ეთნიკური იდენტობა და მისი რეპრეზენტაცია მუდმივად ხელახლა დგინდება, მყარდება და ქრება. ამავდროულად, არსებობს კოსმოპოლიტური კულტურის ადგილობრივი ტრადიცია, რომლის შენარჩუნებაც რეგიონებს შორის ვაჭრობით, ნორმატიული წყობითა და კულტურული გაცვლა-გამოცვლით ხდება. თუმცა "კოსმოპოლიტიზმს ქვედა ფენებიდან" სულ უფრო მეტი საფრთხე ემუქრება.

კავკასია შავ და კასპიის ზღვებს შორის მოქცეული მომცრო ტერიტორიაა. როგორც მრავალეროვნული იმპერიების ნაწილი, კავკასია ისეთი საკონტაქტო ზონა იყო, სადაც მუდმივად ხელახლა დგინდებოდა, მყარდებოდა და ქრებოდა ეთნიკური იდენტობა და ამ იდენტობის რეპრეზენტაცია. პოლიტიკური თვალსაზრისით კავკასია ორ ნაწილად იყოფა: ჩრდილოეთ და სამხრეთ კავკასიად. ჩრდილოეთ კავკასიის რესპუბლიკები რუსეთის ფედერაციას და, ამრიგად, მოსკოვის ორბიტას ეკუთვნის. სამხრეთ კავკასია - მოსკოვის პერსპექტივით კი „ამიერკავკასია“ – 1991 წლიდან მოყოლებული, სამი დამოუკიდებელი ეროვნული სახელმწიფოს: სომხეთის, აზერბაიჯანისა და საქართველოსგან შედგება. თუ საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვების, განსაკუთრებით კი 2003 წლის „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, ორიენტაცია დასავლეთზე აქვს აღებული, სომხეთი რუსეთის ისტორიული მოკავშირეა. აზერბაიჯანი კი ამ ორ პოლუსს შორის სტრატეგიულ ლავირებას ახდენს. სამხრეთ კავკასია ევროკავშირს ევროპული სამეზობლო პოლიტიკის მეშვეობით უკავშირდება.

კავკასიის ორ ნაწილად გაყოფას მეცნიერება და მედიები ხშირად კიდევ უფრო მეტად უწყობენ ხელს, რადგან ჩრდილოეთ და სამხრეთ კავკასიას ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად განიხილავენ.[1] ამგვარად, ყურადღების სფეროს მიღმა რჩება კავკასიის საკონტაქტო სივრცეში ისტორიული და აქტუალური პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიკური, კულტურული თუ რელიგიური კავშირები. არადა კავკასიის ენები, რელიგიები და ეთნიკური ჯგუფები საერთო თვალთახედვით უნდა განვიხილოთ.

სივრცეები

კავკასია გეოფიზიკურ სასაზღვრო სივრცეს წარმოადგენს. მოსახელე საზღვარს დიდი კავკასიონის წყალგამყოფი ზოლი ქმნის, რომელიც ჩრდილოეთ და სამხრეთ კავკასიას ერთმანეთისგან ყოფს. ეს წყალგამყოფი ზოლი პოლიტიკურ საზღვარს ყოველთვის როდი ემთხვევა. მაგალითად, თუშეთის მაღალმთიანი რეგიონი, მართალია, მთავარი ქედის ჩრდილოეთით მდებარეობს, მაგრამ პოლიტიკურად სამხრეთ კავკასიაში მდებარე საქართველოს ნაწილია. ამრიგად, კავკასიის გეოგრაფიული ტოპოსი, ვიწრო გაგებით, ამავე სახელწოდების ქედით, ანუ სასაზღვრო სივრცით განისაზღვრება. უფრო ფართო რეგიონს, რომელსაც ჩრდილოეთით ყაბარდოს, ჩეჩნეთისა და დაღესტნის დაბლობები, სამხრეთით კი ირანის საზღვრებამდე გაშლილი სომხეთისა და აზერბაიჯანის სივრცეები მიეკუთვნება, ადრე კავკასიად მოიხსენიებდნენ. ანგლოსაქსურ ენობრივ სივრცეში „კავკასია (caucasus)“ უფრო ხშირად კავკასიის მთლიან რეგიონს ეწოდება და გერმანულშიც „კავკასია“ (Kaukasus) მთლიანი რეგიონის სახელწოდებად ჩამოყალიბდა. კავკასიის ცნებას ჩვენც ამ, მთლიანი რეგიონის მომცველი საზრისით ვიხმართ.

კავკასიის რეგიონის დასავლეთის და აღმოსავლეთის კონტურებს შავი და კასპიის ზღვების ბუნებრივი საზღვრები ქმნის. ჩრდილო და სამხრეთი საზღვრები კი ნაკლებად მკაფიოა. დიდი კავკასიონის ჩრდილოეთით მდებარე კუმა-მანიჩის დაბლობი (Kuma-Manyč-Niederung) რუსულ და გერმანულ გეოგრაფიულ ლიტერატურაში, ზოგადად, კავკასიის ჩრდილოეთ საზღვრად და, ამავდროულად, ევროპისა და აზიის გამყოფ ზოლად ითვლება. ჩრდილო კავკასიის დასავლეთი ნაწილი (ადიღეის რესპუბლიკა), დედაქალაქით დონის როსტოვი, ადმინისტრაციულად რუსეთის ფედერაციის ფედერაციულ ზონა სამხრეთს ეკუთვნის. ჩრდილო კავკასიის დანარჩენი შვიდი რესპუბლიკა კი, დედაქალაქით პიატიგორსკი, 2010 წელს ფედერაციულ ზონა სამხრეთისგან გამოყოფილ ფედერაციულ ზონა ჩრდილოეთ კავკასიას მიეკუთვნება. სამხრეთის საზღვარი დაახლოებით ორასი წლის წინ რუსეთის სამეფოს, ოსმალეთის სამეფოსა და სპარსეთს შორის დადგენილ პოლიტიკურ საზღვარზე გადის.

კულტურული მიკუთვნებულობა პოლიტიკურ საზღვრებს ყოველთვის როდი ემთხვევა. ასე მაგალითად, სომხეთის წარმოდგენა საკუთარ თავზე, პირველ რიგში, სამხრეთ-აღმოსავლეთ ანატოლიის დიარბაკირიდან ვანის ტბის გავლით სევანის ტბამდე ტერიტორიაზე გადაჭიმულ სომხეთის მთიანეთის კულტურებს უკავშირდება. ამიტომ, ეს თვითწარმოდგენა მცირე აზიასა და წინა აზიას უფრო უკავშირდება, ვიდრე კავკასიას ან შავი ზღვის რეგიონს. რაც შეეხება აზერბაიჯანს, ის რეგიონში საკუთარ გამოკვეთილ ადგილს ეძებს, რომელიც იმით ხასიათდება, რომ პოლიტიკოსები, მაღალი რანგის ფუნქციონერები თუ ინტელიგენცია მის თურქულენოვან „სამყაროსადმი“ კუთვნილებას უსვამენ ხაზს.

კავკასია სასაზღვრო ზონის გარდა, ევროპასა და აზიას შორის საკონტაქტო ზონაც გახლავთ. ამ რეგიონში ვხვდებით დასავლეთ-აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთ-სამხრეთის ღერძებს. ამ ორი ღერძის გასწვრივ საუკუნეების თუ არა ათასწლეულების განმავლობაში მიმდინარეობდა საქონლის, ადამიანების (ზოგჯერ მათი როგორც საქონლის), პრაქტიკებისა და იდეების გაცვლა-გამოცვლა.

დასავლეთ-აღმოსავლეთის ღერძი შეესაბამება ისტორიულ აბრეშუმის გზას, რომელიც გადიოდა კავკასიის რეგიონის სამხრეთ კიდეზე, იქ სადაც ბუნებრივი დაბრკოლებები არ არის გადასალახი, და საქონლის გაცვლა-გამოცვლას ჰოლანდიიდან ჩინეთამდე ხდიდა შესაძლებელს. სხვა ვითარება გვაქვს დიდი კავკასიონის ქედზე გამავალი ჩრდილოეთ-სამხრეთის ღერძის შემთხვევაში. დიდი კავკასიონის ამ ქედის გადალახვა მხოლოდ რამდენიმე ადგილასაა შესაძლებელი: კასპიის ზღვის, შავი ზღვისა და რამდენიმე უღელტეხილის გავლით. დაღესტანში კასპიის ზღვის სანაპიროზე მდებარე ქალაქ დერბენტს ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ მიმავალ სავაჭრო გზაზე სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა. ამაზე მიუთითებს ქალაქის სპარსულიდან მომდინარე სახელიც: „დერბენტი“, რაც „დახურულ კარიბჭეს“ ნიშნავს (შდრ. ქართული „დარაბა“, მთარგმ.). შავ ზღვაზე აფხაზეთისა და კრასნოდარის რეგიონის ზღვის სანაპიროს დაბლობის ვიწრო ზოლია, რომელიც დიდი კავკასიონის შედარებით ადვილად გადალახვის საშუალებას იძლევა. დიდ კავკასიონზე ყველაზე ცნობილი და ყველაზე ხშირად გამოყენებული გადასასვლელია ჯვრის უღელტეხილი (2379 მ.), მდებარე საქართველოს ეგრეთ წოდებულ სამხედრო გზაზე, რომელსაც ჩრდილოეთ ოსეთის დედაქალაქ ვლადიკავკაზიდან საქართველოს დედაქალაქ თბილისში მივყავართ.

და ბოლოს, კავკასია ადამიანის არსებობის საწყისი ხანიდან მოყოლებული, კულტურული სივრცეც გახლავთ, სადაც ხანგრძლივი ისტორია აქვს ისეთ კულტურულ საქმიანობებს, როგორიცაა მევენახეობა და ოქროს მოპოვება. ასე მაგალითად, საქართველო იმით ამაყობს, რომ მსოფლიოში ყველაზე ძველი მაღარო აქვს და რომ იქ დაირწა „ღვინის აკვანი“. იმასაც კი ამბობენ, რომ ყველაზე ძველი ევროპელი ქართველი იყო. როცა სამხრეთ საქართველოს პატარა ქალაქ დმანისში, სომხეთის საზღვართან, თავის ქალა და ძვლები აღმოჩნდა, რომელთა ასაკიც დაახლოებით 1,8 მილიონი წლით დათარიღდა, ქართველმა არქეოლოგმა და გათხრების ხელმძღვანელმა დავით ლორთქიფანიძემ ეს იმის მტკიცებულებად მიიჩნია, რომ აფრიკის კონტინენტის მიღმა პირველი ადამიანი, მაშასადამე პირველი ევროპელი - და აგრეთვე პირველი აზიელიც! - ქართველი იყო.[2] დმანისის ახლოს მდებარე საყდრისის ანტიკურ მაღაროში წარმოებულმა კვლევებმა აჩვენა, რომ, შესაძლებელია, ოქრო იქ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მეოთხე ათასწლეულიდან მოიპოვებოდა. თუ ეს ასეა, მაშინ საქმე მსოფლიოში ერთ-ერთ უძველეს ოქროს მაღაროსთან გვქონია.[3]

დევიზი საქართველოსი, როგორც „ღვინის აკვნისა“, იმ ფაქტს ეფუძნება, რომ მეღვინეობასთან დაკავშირებული უძველესი ნივთები სამხრეთ კავკასიაშია აღმოჩენილი და მეღვინეობის კულტურა მთელ მსოფლიოში (შესაბამის კლიმატურ ზონებში) სწორედ სამხრეთ კავკასიიდანაა გავრცელებული. თუმცა ქართველების გარდა მეზობელი სომხებიც ამტკიცებენ, რომ არა მხოლოდ უძველესი ქრისტიანები არიან, - და ამგვარად სხვა გაგებით უძველესი ევროპელები, - არამედ, სწორედ ისინი ფლობენ მეღვინეობისა და პურის უძველესი წარმოების მტკიცებულებებს.[4]

აქ თავს იჩენს პრობლემა, რომელიც კავკასიის მთელ სივრცეში მწვავედ დგას: ნაციონალიზმი, ან, თუ გნებავთ, ისტორიოგრაფიის ნაციონალისტური შემოკლება. არც კავკასიის მეღვინეობისა და მაღაროთმშენებლობის, და არც დასახლების ისტორიის ადრეულ ეტაპზე, ადამიანებისა და ტერიტორიების ეროვნული გაგება არ არსებობდა. აზრს მოკლებულია ყოველგვარი წამოწყება იმისა, რომ ამ დროიდან დაიწყოს ეროვნული ჟამთაღწერა. მაგრამ ჟამთაღწერა კავკასიაში ძლიერაა ეროვნულობის ნიშნით დაღდასმული, გამომდინარე ჯერ მე-19 საუკუნის ეროვნული მოძრაობებისა და, შემდგომში, ეროვნულობის ცნების საბჭოთა ფეტიშიზაციიდან. განსაკუთრებით 1980-იან წლებში შეინიშნება „ეთნოგენეზისა“ და ეთნოტერიტორიული იდენტობის შესახებ წარმოებულ კვლევათა რაოდენობის ნახტომისებური ზრდა როგორც ჩრდილოეთ, ისე სამხრეთ კავკასიაში. თუ კავკასიის რეგიონზე ვისაუბრებთ როგორც ერთიან კულტურულ სივრცეზე, მაშინ საქმე გვექნება არა ექსკლუზიურ კლასიფიკაციებზე დამყარებულ მკაფიო განსაზღვრებასთან, არამედ დაახლოებით 30 მილიონი ადამიანისგან შემდგარი მრავალენობრივი ჯგუფებისა და მულტირელიგიური საზოგადოებების ჰეტეროგენული და ინტერაქტიული სივრცის დასახელებასთან. რეგიონთაშორისი თუ შიდარეგიონული მიგრაცია, ქსელები, კულტურული გაცვლა-გამოცვლა, ვაჭრობა და რელიგიათშორისი კომუნიკაცია ისევეა დამახასიათებელი კავკასიის სასოფლო და ურბანული გარემოსთვის, როგორც ომები, კონფლიქტები და გარიყულობა.

ამ რეგიონის მკვიდრნი ისტორიულად, ანტიკური ხანიდან მოყოლებული, იმპერიულ ბატონობასა და მმართველობის სხვადასხვა სისტემებთან დაკავშირებული საერთო გამოცდილებით არიან განმსჭვალულნი.[5] განსაკუთრებით აღსანიშნავია სპარსეთისა და ოსმალეთის იმპერიების, აგრეთვე მეფის რუსეთის იმპერიის საუკუნეების განმავლობაში არსებული ბატონობა. საბჭოურმა მოდერნიზაციამ ანუ ინდუსტრიალიზაციამ ჯერ კიდევ მეფის დროს საფუძველჩაყრილი რეგიონული ინფრასტრუქტურა გააუმჯობესა: საუბარია, ერთი მხრივ, საქართველოს ეგრეთ წოდებულ სამხედრო გზაზე, როგორც ოსეთისა და საქართველოს დამაკავშირებელ ჩრდილოეთ-სამხრეთის გზაზე, და, მეორე მხრივ, ფოთი-თბილისი-ბაქოს ტრანსკავკასიურ სარკინიგზო ხაზზე, როგორც შავი და კასპიის ზღვების შემაერთებელ აღმოსავლეთ-დასავლეთის დამაკავშირებელ გზაზე. საბჭოური მოდერნიზაცია ხელს უწყობდა ტრანსადგილობრივი ურთიერთობების გაღრმავებასა და საბჭოთა კავკასიური „ჩვენ-იდენტობების“ (Wir-Bilder) ჩამოყალიბებას. ეს იდენტობები სხვადასხვა ექსკლუზიურ ეროვნულ თვითშეგნებასთან ერთად თანაარსებობდა, რომლებიც დღემდე ქმედითია და ბევრ კონფლიქტსაც უდევს საფუძვლად.

კავკასია არის კულტურული სივრცე, რომელშიც ეთნიკური მიკუთვნებულობები და ეროვნული რეპრეზენტაციები იქმნება, საზრდოობს, მყარდება და ქრება. კავკასიის რეგიონი საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მცირე ხალხთა ეროვნულობის ჩამოყალიბების შესახებ საერთაშორისო კვლევის საგანი გახდა თავისი მითების, ისევე როგორც გამოყოფისა და დანაწევრების თავისი სტრატეგიების გამო.[6] ეს შრომები ხაზს უსვამენ ისტორიული ნარატივების გამოგონებასა და მათ ინსტრუმენტალიზაციას და, ამავე დროს, კრიტიკულად აფასებენ უკვე ორი საუკუნის განმავლობაში არსებულ ხატს კავკასიისა, როგორც რუსეთის „ველური დასავლეთისა“ და მუდმივი კონფლიქტის ზონისა. [7]

საზოგადოებრივ ყოველდღიურობაში კულტურული სივრცე კავკასია ნათესაურ თუ ქსელურ კავშირებს ეფუძნება, რომლებსაც შეუძლიათ ეთნიკურ, ეროვნულ, რელიგიურ თუ ენობრივ საზღვრებს გასცდნენ: ასე მაგალითად, ძუძუმტეობა, რომლის შემთხვევაშიც ორი ბიჭი ერთი დედის რძით საზრდოობს, ან კიდევ ძმადნაფიცობა, ან სტუმარ-მასპინძლობიდან გამომდინარე და ფართოდ გავრცელებული ყუნაყური მიმართება (kunak-Beziehungen). ეს საერთო საზოგადოებრივი სივრცე კულტურულ გამოხატულებას ჰპოვებს ამ ხალხებისათვის საზიაროდ მიჩნეულ სუფრის კულტურასა თუ სტუმართმოყვარეობის წესებშიც, რომლებიც სხვა რეგიონებშიც გვხვდება და უპირველეს ყოვლისა საკუთარი თავის შესახებ წარმოდგენის გამომხატველია. კულტურული სივრცე კავკასია, პირველ რიგში, მართლაც წარმოსახვითი სივრცეა - რაც მას საკმაოდ რეალურს ხდის. გარკვეული საზიარო კულტურის დღევანდელი ხატები საკუთარი თავისა და უცხოსი, ხშირად საბჭოთა დროის კავკასიის მედიალიზებული ფორმებით იკვებებიან: განსაკუთრებით კი ისეთი ფილმებით, როგორიცაა კომედია „კავკასიური ტყვე ქალი“ (რეჟისორი ლეონიდ გაიდაი, სსრკ 1967) ან „მიმინო“ (რეჟისორი გიორგი დანელია, სსრკ 1977), რომლებიც სომხებსა და ქართველებს, ანუ „მთის“ მაცხოვრებლებს, წარმოგვიდგენენ როგორც საერთო კულტურული ღირებულებებით განმსჭვალულებს.

ენები, ეროვნებები, რელიგიები

კავკასია, სულ ცოტა, სამ ისეთ ადგილობრივ ენობრივ ჯგუფს მოიცავს, რომლებიც - რამდენადაც დღესდღეობითაა ცნობილი - მსოფლიოს არცერთ ენობრივ ჯგუფს არ ენათესავება. სამხრეთ კავკასიური ენობრივი ჯგუფი შედგება ეგრეთ წოდებული ქართველური ენებისგან, რომლებსაც განეკუთვნება ქართული (დაახლოებით ოთხი მილიონი მოლაპარაკე), მეგრული (დაახლოებით 500 000), სვანური (15 000 დან 30 000-მდე) და ლაზური (დაახლოებით 22 000 მოლაპარაკე) ენები. პირველ სამ ენაზე დღევანდელ საქართველოში საუბრობენ, ლაზურად კი, უმთავრესად, შავი ზღვის თურქულ პროვინცია ართვინში, რომელიც საქართველოს ესაზღვრება. „ქართველური“ აქ მიუთითებს სიტყვაზე „ქართველები“, რომლითაც საქართველოს მოსახლეები საკუთარ თავს მოიხსენიებენ. სხვადასხვა ქართველურ ენაზე მოლაპარაკეთ ყოველთვის როდი ესმით ერთმანეთის, თუმცა ამ ენათა ნათესაობა იმდენად ცალსახაა, რომ მათზე მოლაპარაკენი (ყოველ შემთხვევაში, მეგრელები და სვანები) საკუთარ თავს ქართველებად მიიჩნევენ. საკამათოა, რა სტატუსი აქვს ქართველ ებრაელთა იუდეურ-ქართულ ენას (ყივრული, 60 000-80 000 მოლაპარაკე). ებრაული ენიდან ნასესხები სიტყვებით გამდიდრებულ ქართულის ამ ფორმას ზოგი დიალექტად მიიჩნევს, ზოგიც - ენად.[8]

ქართულ ენას საკუთარი ანბანი აქვს, რომელიც ალბათ საქართველოს გაქრისტიანების ადრეული პერიოდიდან, მე-4 საუკუნიდან წარმოდგება. ერთი ლეგენდის თანახმად, სომეხმა ბერმა მესროპ მაშტოცმა სომხურის შემდეგ ქართული და ალბანური ანბანებიც შეადგინა - ეს ლეგენდა საქართველოში მხოლოდ შეზღუდული პოპულარობით სარგებლობს.[9]

ჩრდილო-დასავლეთი კავკასიის ენობრივ ჯგუფს (რომელიც, 2010 წლის რუსული აღწერის მიხედვით, 700 000 მოლაპარაკითაა წარმოდგენილი) მიეკუთვნება აფხაზური, აბისინური და, ასევე, ჩერქეზული (ადიღური და ყაბარდოული ვარიანტებით) ენები. მაშასადამე, სამხრეთ კავკასიაში მცხოვრები აფხაზები ჩრდილო კავკასიურ ენაზე ლაპარაკობენ. ბევრი ჩერქეზი დღესდღეობით დიასპორულ ჯგუფებად ცხოვრობს კავკასიის გარეთ, მეტადრე ახლო აღმოსავლეთსა და თურქეთში.[10] ეს დიასპორული ჯგუფები მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში შეიქმნა (1860-იან წლებში) მას შემდეგ, რაც კავკასიონის ქედის ორივე მხარეს დასავლეთ კავკასიის სანაპიროზე მცხოვრები ჩერქეზები რუსულმა ჯარებმა ოსმალეთის იმპერიის პერიფერიებში განდევნეს. ჩერქეზების შეფასებით, დაახლეობით სამი მილიონი მათგანი კავკასიის გარეთ ცხოვრობს. მიუხედავად იმისა, რომ მე-20 საუკუნის განმავლობაში ჩერქეზები მიმღებ საზოგადოებასთან ასიმილირდნენ, რაც, სხვათა შორის, იმაშიც ჩანს, რომ დიასპორის ჩერქეზთა უმრავლესობა თურქულ, არაბულ თუ ინგლისურ ენაზე საუბრობს, მაინც, დიასპორული თვითშეგნება როგორც კულტურისა და თემისა, ისევე როგორც ისტორიულ სამშობლოსთან იდენტიფიცირება, ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში იზრდება.

ჩრდილო აღმოსავლურ კავკასიურ ენათა ჯგუფს ხშირად ვაინახურ და დაღესტნურ ენებად ყოფენ. ვაინახურ ენებს მიეკუთვნება ჩრდილო კავკასიური, ერთმანეთთან მჭიდროდ მონათესავე ჩეჩნური და ინგუშური ენები. ამას ემატება ერთ-ერთი ქართული სოფლის მხოლოდ ნახევარში გავრცელებული ბაცბური ანუ წოვათუშური ენა. დაღესტნურ ენათა ჯგუფში უამრავი ენა შედის. ბევრ ენათმეცნიერს მიაჩნია, რომ ეს ჯგუფი 26 ან 27 ენისგან შედგება. ამათგან ყველაზე დიდი ენებია ავარული, ლაკური, ლეზგიური, დარგუული და თაბასარანული. ზოგიერთ ამ ენაზე მხოლოდ ცალკეულ სოფლებში ლაპარაკობენ. დადგენილი არაა, თუ როგორ გაჩნდა და შენარჩუნდა ენათა ასეთი რაოდენობა ასეთ მცირე ტერიტორიაზე. ხშირად არგუმენტად დაღესტნის მთის სოფლების გეოგრაფიული იზოლაცია მოაქვთ. მაგრამ ეს ახსნა მხოლოდ პირობითად თუ გამოდგება, რადგან მეზობელი ჩეჩნეთი ენობრივი თვალსაზრისით მნიშვნელოვნად ჰომოგენურია, თუმცა იქაური მთიანეთიც ისევეა დაყოფილი, როგორიც დაღესტნისა.

ადგილობრივ ენობრივ ჯგუფებში შემავალი ენების გარდა კავკასიაში რამდენიმე სხვა ენაც გახლავთ გავრცელებული. ინდოევროპულ ენობრივ ჯგუფს მიეკუთვნება ცალკე მდგომი სომხური, ირანულ ქვეჯგუფში შემავალი ოსური, ტატური, ებრაულ-ტატური, ქურთული და თალიშური, ისევე როგორც სლავურ ქვეჯგუფში შემავალი რუსული და რომანულ ქვეჯგუფში შემავალი მოლდავური ენები. ამ ენებზე ჩრდილო და სამხრეთ კავკასიაში ლაპარაკობენ. თურქულ ენებს მიეკუთვნება სამხრეთ კავკასიაში არსებული აზერბაიჯანული, და ჩრდილოეთ კავკასიაში გავრცელებული ყარაჩაული, ბალყარული, კუმიკური და კიდევ რამდენიმე სხვა ენა. სემიტურ ენობრივ ჯგუფს მიეკუთვნება ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში ალაგ-ალაგ გავრცელებული ასირიული ენა.

კავკასიის ენობრივ ჯგუფებს ხშირად აიგივებენ ეთნიკურ ჯგუფებთან. შესაბამისად, „ეთნოლინგვისტურ რუკებად“ წოდებული რუკები, როგორც წესი, ენობრივ რუკებს ემთხვევა. ამის ერთი მაგალითია ძალიან ხშირად ხმარებული რუკა, რომელიც ამერიკის ცენტრალურმა სადაზვერვო სამმართველომ (CIA) შეადგინა და გამოაქვეყნა.

ამდენად, ადამიანები, რომლებიც კავკასიურ ენობრივ ჯგუფში შემავალ ენებზე ლაპარაკობენ, გამოდის, კავკასიური ხალხები („Caucasianpeoples“) ან ადგილობრივი კავკასიელები არიან. აქედან კი ის შეფარული დასკვნა გამომდინარეობს, რომ კავკასიაში გავრცელებულ სხვა ენებზე - მაგალითად სომხურზე ან აზერბაიჯანულზე - მოლაპარაკე ენობრივ ჯგუფებს კავკასიურ ხალხებს ვერ მივათვლით, ან ადგილობრივ კავკასიელებად ვერ მივიჩნევთ. კავკასიის ეთნიკური ჯგუფების ასეთი, ჯერ კიდევ  გავრცელებული კლასიფიკაცია „ადგილობრივ“ (autochthon) და „არაადგილობრივ“ (nichtautochthon) კავკასიელებად იმით აიხსნება, რომ კავკასიის თანამედროვე კვლევებზე ენათმეცნიერება დომინირებს, რომლისთვისაც პრიორიტეტი „კავკასიური ენებია“, რამაც, თავის მხრივ, ის გამოიწვია, რომ გარკვეული, სავარაუდოდ არაადგილობრივი ჯგუფები, როგორიცაა ბალყარები, სრულიად ყურადღების მიღმა დარჩა. რუსები და ყალმუხები, როგორც წესი, არასდროს განიხილებიან კავკასიას მიკუთვნებულად. საჭიროა, კავკასიის კვლევის ეს სტერეოტიპები დროთა განმავლობაში დაიძლიოს.

კავკასიის ხალხთა ჯგუფების ეთნოლინგვისტური კლასიფიკაცია პირველ რიგში ენისა და ეროვნულობის საბჭოთა პოლიტიკის გამოა დღესდღეობით ასე დომინანტური. თუმცა ეთნიკური ჯგუფების კლასიფიკაციის საქმეში ენას გადამწყვეტი როლი ჰქონდა ჯერ კიდევ კავკასიაში რუსული კოლონიური მმართველობისთვის. „იმპერიის სასარგებლოდ“ და „მეცნიერების განვითარებისთვის“ ეკატერინე დიდის დავალებით ენათმეცნიერულ მონაცემთა შეგროვების წამოწყება პეტერბურგის მეცნიერებათა აკადემიის მიერ, პირველ რიგში, დაპყრობილი ტერიტორიების ათვისებას ემსახურებოდა. რადგან კავკასიის ხალხთა უმრავლესობის შესასწავლად წერილობითი ისტორიული წყაროები არ მოიპოვებოდა, მათი ეთნიკური იდენტურობის გამოსარკვევად და დანარჩენ კავკასიურ ჯგუფებთან მათი მიმართებების დასადგენად, ლინგვისტური მახასიათებლები გამოიყენებოდა. კავკასიის ლინგვისტური კვლევა იმ დროს მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ისტორიულ და ეთნოლოგიურ კვლევასთან - და ექვემდებარებოდა კიდეც ამ უკანასკნელთ.[11]

1920-იან წლებში ბოლშევიკური ძალაუფლება გაადგილობრივების პოლიტიკით (რუს: коренизация) უნდა გამყარებულიყო არარუსულ რეგიონებში, რაც გულისხმობდა ტრადიციული საზოგადოებრივი სტრუქტურებისა და იერარქიების რღვევას და მათ ჩანაცვლებას ახლებური პოლიტიკითა და წყობით. გასაბჭოების ადრეული ფაზისთვის დამახასიათებელი იყო ადგილობრივი ენებისა და ხალხების კულტურათა ხელშეწყობა, არაბული დამწერლობის გაუქმება და ახალი ეთნიკური იერარქიების ჩამოყალიბება, რაც ეროვნული მშენებლობის საქმეს ემსახურებოდა. ამ ყველაფრის მიზანი კი ის იყო, რომ სხვადასხვა ენობრივი თემები, ემანსიპატორული მიზნით, თავ-თავიანთი მშობლიური ენის მეშვეობით მოექციათ სამომავლო კომუნისტურ ჰორიზონტში. მაშინ, როცა ჯერ კიდევ 1920-იან წლებში რელიგია, კლანი, გვარი, სოფელი თუ სოციალური სტატუსი კავკასიის მკვიდრთა თვითიდენტიფიკაციის ცენტრალურ კატეგორიებად ითვლებოდა, 1930-იან წლებში „ეროვნულობის“ კატეგორიის სტანდარტიზება მოხდა „ეროვნული კულტურის“ კოდირებითა და ისტორიულ ნარატივთა სავალდებულო ნაკრებით.[12] წყობის სამი ძირითადი კულტურული ტექნოლოგია გახლდათ მოსახლეობის აღრიცხვა (აღწერა), რუკების შედგენა და ეთნოგრაფიული მუზეუმებისა და გამოფენების კონცეფცია.[13] მრავალეროვნულობის ესენციალისტური წარმოდგენით საბჭოთა ეთნოგრაფია სხვადასხვა ეთნოსთა იერარქიულ მოდელს ამყარებდა.[14] ადმინისტრაციულ დონეზე ეთნიკურ ტერიტორიათა კატეგორიები „ტიტულარული ეროვნებებისა“ და „ეთნიკური უმცირესობების“ მეშვეობით შეიქმნა. ეს ტერიტორიული ერთეულები 1930-იან წლებში ახალ იერარქიაში მოექცა. მწვერვალი წარმოდგენილი იყო საბჭოთა რესპუბლიკებით, რომლებიც ყველაზე მეტი უფლებებით სარგებლობდნენ. მათ მოსდევდა მათივე შემადგენლობაში არსებული ავტონომიური რესპუბლიკები, ავტონომიური რეგიონები და ავტონომიური ოლქები. მხოლოდ ეგრეთ წოდებული სატიტულო ერების ენა შეიძლებოდა საბჭოთა რესპუბლიკის მეორე სახელმწიფო ენად ქცეულიყო რუსულის გვერდით.[15] ამის შედეგად, მოცემული საბჭოთა რესპუბლიკის პარტიასა და მთავრობაში ადგილობრივ წევრთა რაოდენობა იზრდებოდა. ამგვარად, ენა ეთნიკურ მიკუთვნებულობად მოითარგმნებოდა და ამ უკანასკნელის პოლიტიკურ რესურსად იქცეოდა.

1930-იანი წლების შუა ხანებში, უფრო მეტად კი მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში, გაადგილობრივების (Indigenisierung) პლურალისტური პოლიტიკა საბჭოელთა პოლიტიკური კონსოლიდირებისა და სამხრეთი „პერიფერიის“ ინტეგრაციის პოლიტიკამ ჩაანაცვლა. მიუხედავად იმისა, რომ რუსული ენა პატერნალისტური სახელმწიფო მმართველობის, ვაჭრობისა და სამხრეთის საზოგადოებრივი მოდერნიზაციის მნიშვნელოვან ინსტრუმენტად  ჩამოყალიბდა, ადგილობრივმა ენებმა, როგორც „ეროვნული კულტურის“ მატარებელმა, მაინც შეძლეს სალიტერატურო თუ სამეცნიერო ენებად განვითარების გაგრძელება. თუმცა სამხრეთ კავკასიის სატიტულო ერებიდან მხოლოდ სომხეთმა და საქართველომ შეძლო საკუთარი ანბანის შენარჩუნება. აზერბაიჯანმა რამდენჯერმე გამოიცვალა ანბანი: არაბული დამწერლობა 1929 წელს ლათინური ანბანით, 1939 წელს კი კირილიცაზე დამყარებული ანბანით შეიცვალა.

მანამდე კავკასიის საზოგადოებები საუკუნეების განმავლობაში განისაზღვრებოდა რელიგიური მიკუთვნებულობისა თუ სოციალური წარმომავლობის[16] მეშვეობით და არა იმდენად ეთნოლინგვისტური საერთო ნიშნებით.[17] ფორმალურად კავკასია ქრისტიანულ და ისლამურ აღმსარებლობას მიკუთვნებულობით იყოფა. ეროვნულობის საბჭოთა პოლიტიკის გატარებით, ისევე როგორც 1920-იანი და 1930-იანი წლების მკაცრი ანტირელიგიური კამპანიის შედეგად, საზოგადოების საფუძვლიანი სეკულარიზაცია მოხდა. ამასთან ერთად გაჩნდა აშკარა ტენდენცია რელიგიური მრწამსის კულტურალიზაციისა, რის შედეგადაც რელიგია და ეთნიკურობა მჭიდროდ დაუკავშირდა ერთმანეთს. ისლამური თუ ქრისტიანული აღმსარებლობა ეროვნულ მემკვიდრეობად ჩაითვალა, ისე, რომ შეგვიძლია ვისაუბროთ კავკასიაში „კულტურულ ისლამსა“ ან „კულტურულ ქრისტიანობაზე“.[18] პოსტსაბჭოურ კავკასიაში რელიგია ისევ მნიშვნელოვანი ხდება. ისლამი, ქრისტიანობა, იუდაიზმი, ხალხური თუ ბუნების რწმენა ეთნიკურობასთან ერთად იმ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სოციალურ რესურსს წარმოადგენს, რომელიც საზოგადოებასა და სახელმწიფოში შესამჩნევი ყურადღებით სარგებლობს.

ისლამი, ტრადიციულად, მთელ ჩრდილოეთ კავკასიასა და აზერბაიჯანშია გავრცელებული.[19] თუ აზერბაიჯანში შიიტური ისლამი მძლავრობს, მიუხედავად იმისა, რომ მისი მოსახლეობის 30 პროცენტი სუნიტია, ჩრდილოეთ კავკასია ძირითადად სუნიტური ისლამითა და სუფისტური მიმდინარეობებით (მეტადრე კადირია (Qadiriya) და ნაკშბანდია (Naqshbandiya)) გახლავთ წარმოდგენილი. დაღესტანსა და აზერბაიჯანში ისლამი არაბი დამპყრობლებისგან თავისი დასაბამიდანვე, ანუ უკვე მე-7/მე-8 საუკუნეებში გავრცელდა. ამის შედეგად დაფუძნდა ისლამური განმანათლებლობის მნიშვნელოვანი ცენტრები, რომელთა გავლენა კავკასიის საზღვრებსაც შეიძლება გასცდენოდა. ჩრდილოეთ კავკასიის დანარჩენ რეგიონებში, განდევნა რა რელიგიის ქრისტიანული თუ სხვა ადგილობრივი ფორმები, ისლამი მხოლოდ მე-18 საუკუნეში დამკვიდრდა. მე-15 საუკუნეში, საფავიდების მმართველობის პერიოდში, აზერბაიჯანის მოსახლეობაში შიიტური მრწამსი გავრცელდა. განსხვავებით ქრისტიანობისგან, სომხეთისა და საქართველოს შემთხვევაში, ისლამი აზერბაიჯანში არ არის კონსტიტუციის ძალით პრივილეგირებული უმრავლესობის რელიგია.

კავკასიაში ქრისტიანობაც მრავალი ფორმითაა წარმოდგენილი. საქართველოში ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია დომინირებს, სომხეთში ასევე ავტოკეფალური სომხური სამოციქულო ეკლესია.[20] ორივე ეს ეკლესია ქალკედონის საეკლესიო კრების შემდეგ, 451 წელს, დოგმატური დავის შედეგად გამოეყო რომის ეკლესიას. რაც შეეხება რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას, ის განსაკუთრებულად კარგადაა წარმოდგენილი ჩრდილოეთ კავკასიის ფედერაციულ რეგიონში, მოიცავს რა დაახლოებით 2,85 მილიონიან მრევლს. ბერძნულ მართლმადიდებლური ეკლესიის აღმსარებლები ცოტაღა შემორჩა, რადგან 1990-იანი წლების დასაწყისიდან ბევრი ბერძენი კავკასიიდან საბერძნეთში გადავიდა საცხოვრებლად. პროტესტანტიზმსაც ჰყავს აღმსარებლები, მათ შორის საქართველოსა და აზერბაიჯანში გერმანელი მიგრანტების შთამომავლების სახით. კათოლიციზმი და რამდენიმე პროტესტანტული განშტოება დღესდღეობით მცირე რაოდენობით არის წარმოდგენილი (ამათგან პირველის მიმართ მიმღებლობა უფრო დიდია, ვიდრე მეორეთა მიმართ).

ადგილობრივ თუ საერთაშორისო სცენებზე სომხეთი და საქართველო თავს წარმოადგენენ უძველეს ქრისტიანულ ქვეყნებად, რომლებშიც სახელმწიფო რელიგიად ქრისტიანობა ჯერ კიდევ მე-4 საუკუნეში გამოცხადდა. სომხეთისა და საქართველოს ეროვნულ-რელიგიურ ნარატივში მე-4 საუკუნის „სახელმწიფო“ დღევანდელ სახელმწიფოსთანაა გაიგივებული, ეროვნული იდენტობა კი ქრისტიანულ იდენტობასთან. თუმცა ის, თუ რა ხარისხით იყო ორივე ამ ქვეყნის პოლიტიკური, კულტურული თუ საზოგადოებრივი ცხოვრება რეალურად განსაზღვრული ქართული და სომხური ქრისტიანობით, სადავო საკითხად რჩება. აღსანიშნავია ის, რომ დღესდღეობით ქართულ და სომხურ კონსტიტუციაში ეკლესიას სახელმწიფოებრიობისა და ეთნიკურობის შენარჩუნების თვალსაზრისით განსაკუთრებული როლი მიეწერება. ამ აზრით, სომხური სამოციქულო ეკლესია სომხეთის რესპუბლიკის სახელმწიფო ეკლესიად, ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია კი საქართველოს სახელმწიფო ეკლესიად უნდა განვიხილოთ.

ნაციონალისტური გაგების თანახმად, რელიგიური მიკუთვნებულობა ეროვნული იდენტობის ნიშნად ცხადდება, როგორც ეს მაგალითად 1987 წელს წმინდანად შერაცხული ქართული ეროვნული მოძრაობის მამის, ილია ჭავჭავაძის (1837-1907) ლოზუნგშია გამოხატული: ენა, მამული, სარწმუნოება. ერად ჩამოყალიბება, ამრიგად, რელიგიის შენარჩუნებად აღიქმება. ზოგ შემთხვევაში ეს მისია ძალადობაში გადაიზრდება, რისი მაგალითიცაა 2013 წლის 17 მაისი, როცა მართლმადიდებელი მოძღვრები ჰომოფობიის წინააღმდეგ გამართული დემონსტრაციის დარბევას მეთაურობდნენ.

ქრისტიანობისა და ისლამის გარდა კავკასიაში უკვე მრავალი ასწლეულია გავრცელებულია იუდაიზმი, მესამე წიგნიერი რელიგია. ზეპირი გადმოცემის მიხედვით, პირველი ებრაელები კავკასიაში ჯერ კიდევ ჩვ. წ. აღ.-მდე მე-6 საუკუნეში, იერუსალიმის პირველი ტაძრის დანგრევისას მოვიდნენ. ადრეული პერიოდიდანვე მათში ორი ჯგუფი გამოიყოფა: ეგრეთ წოდებული მთის ებრაელები და ქართველი ებრაელები. ორივე ამ ჯგუფის წარმომადგენელთა უმრავლესობა დღესდღეობით ისრაელში იმყოფება. მთის ებრაელები ირანული ჯგუფის ენაზე საუბრობენ (ტატურზე, ანუ ებრაულ-ტატურზე) და მეტწილად აღმოსავლეთ კავკასიაში ცხოვრობენ (აზერბაიჯანში, დაღესტანში), თუმცა მცირე რაოდენობით დასავლეთ კავკასიაშიც არიან (მაგალითად ყაბარდო-ბალყარეთში). კავკასიაში დარჩენილი ქართველი ებრაელები საქართველოში ცხოვრობენ. მათ ქართული ენა გადაიღეს და კულტურული თვალსაზრისით თითქმის მთლიანად ასიმილირებულნი არიან. ჯერ კიდევ 1970-იან წლებში საბჭოთა კავშირი ბევრმა კავკასიელმა ებრაელმა დატოვა. დარჩენილთა უმეტესობა მათ პოსტსაბჭოთა ხანაში გაჰყვა. მე-19 საუკუნიდან მოყოლებული რუსეთის აშკენაზიელი ებრაელებიც კავკასიაში დასახლდნენ, მეტადრე ბაქოსა და ტრანსკავკასიის მოზრდილ ქალაქებში.

ისტორიულად კავკასიაში ზოროასტრიზმიცაა წარმოდგენილი. დღესდღეობით მის კვალს ქურთული ენის ნაირსახეობაზე მოსაუბრე იეზიდების რელიგიაში ვპოულობთ. მათი წინაპრები მე-18 საუკუნის დამლევს ოსმალეთის იმპერიის დევნის ობიექტები გახდნენ და კავკასიაში გადმოიხვეწნენ. უკანასკნელ წლებში საქართველოსა და სომხეთში ორი ოფიციალური იეზიდური ტაძარი დაარსდა. 2017 წელს მათ რიცხვს კიდევ ერთი უნდა შეემატოს, სომხეთში. გარდა ამისა უამრავი არაოფიციალური სამლოცველო ადგილი არსებობს სახლებსა თუ ღია ცის ქვეშ, ბუნებაში. ზოროასტრიზმის კვალს ინახავს აზერბაიჯანში, სურახანიში არსებული ერთ დროს ცეცხლის ტაძარი (Ataşgah). 1970 წლიდან შენობათა ეს კომპლექსი მუზეუმად გადაიქცა.

ამასთან, აფხაზეთში რელიგიის ძნელად კლასიფიცირებადი ფორმაა გავრცელებული, რომელსაც „ტრადიციულ რელიგიას“, „ხალხურ რელიგიას“, „ავტოქტონურ რელიგიას“ ან „ადგილობრივ რელიგიას“ უწოდებენ, ან კიდევ აგდებულად „წარმართობად“, ანუ „ურჯულოებად (Paganismus)“ მოიხსენიებენ. რაკი მსგავსი რელიგიური აღმსარებლობა კავკასიის სხვა რეგიონებშიცაა გავრცელებული, შესაძლოა, ტრადიციული რელიგიების საერთო კავკასიურ საფუძველთან გვქონდეს საქმე. ეს რელიგია ძირითადად მსხვერპლშეწირვის კულტს ეფუძნება, რაც, როგორც წესი, რიტუალის ხელმძღვანელის თაოსნობით წმინდა ადგილზე ტარდება. პროცესიებსა თუ წმინდა ადგილების მოლოცვა-მონახულებაში მონაწილეობის ფუნქციაა საღმრთო სამყაროსთან და, ამავე დროს, მეზობელ სოციალურ, ეთნიკურ თუ ეროვნულ ჯგუფებთან კომუნიკაცია. ამ რელიგიას ოფიციალური სტატუსი მხოლოდ აფხაზეთში აქვს, სადაც მას „ტრადიციულ რელიგიას“ უწოდებენ და ისლამისა და ქრისტიანობის გვერდით მესამე სახელმწიფო რელიგიად აღიარებენ. კავკასიის სხვა უმეტეს რეგიონებში ადგილობრივი „ქრისტიანობამდელი“ თუ „პრეისლამური“ მრწამსის მიმდევრები ისლამური თუ ქრისტიანული ფუნდამენტალიზმის თავდასხმის ობიექტები არიან. „წარმართულ“ წმინდა ადგილებს ამ რელიგიის მიმდევარნი უწოდებენ: ზიარა (მოსალოცი ადგილი არაბულად), პირ (მისი სპარსული სინონიმი), სალოცავი (ქართულად), ხატი (ქართულად), მატურ, სურბ (სომხურად; წმინდა), სვიატიე მესტა და სვიატილიშჩა (რუსულად; წმინდა ადგილები, სამლოცველო). კავკასიაში არსებული უამრავი წმინდა ადგილი საკრალურ ადგილთა სამ ტიპს მიეკუთვნება: პირველი „ტრადიციული“ სამლოცველო, რომლებიც ასოცირდება ზებუნებრივ არსებებთან, სასწაულებრივად განკურნებასთან, რელიგიურ წინამძღოლებსა და ქრისტიანულ და მუსლიმურ წმინდა მისიონერებთან; მეორე რიგში ესაა ბუნებრივი ადგილები, ლანდშაფტები და ობიექტები (ქვები, კლდეები, ხეები), რომლებიც უკავშირდება ისეთ ადგილობრივ გმირებსა თუ ფენომენებს, როგორიცაა ნაყოფიერება, ჯანმრთელობა, ოჯახური ბედნიერება, სიკვდილი თუ ხელახლა დაბადება; და მესამე: საფლავები წმინდანებისა, რომლებსაც ხშირად სასწაულებრივი ქარიზმა მიეწერებათ. ყველა ეს საკრალური ადგილი ძველი როდია, ზოგი მოსალოცი თუ წმინდა ადგილი ბოლო ათწლეულების განმავლობაში შეიქმნა ან ხელახლა დაფუძნდა.

ეს წმინდა ადგილები შეიძლება კავკასიის რეგიონის მნიშვნელოვან საკონტაქტო ზონად ჩაითვალოს, სადაც სხვადასხვა სოციალური, ეთნიკური თუ რელიგიური აღმსარებლობის ჯგუფებს შორის ადგილობრივი კავშირები იქმნება და შენარჩუნდება. ასე მაგალითად, თითქმის მთელ კავკასიაში იყო გავრცელებული ელვის ძალის „არაფორმალური“ რწმენა, ისევე როგორც ქვების, წყლისა და სინათლისა; რწმენა, რომელიც ადამიანებს მრწამსის, ოჯახური თუ სოციალური საზღვრების გაუთვალისწინებლად უყრიდა ხოლმე თავს განსაკუთრებულ ადგილებზე, რაც ზოგჯერ დღესაც ასეა.[21]

უნდა აღინიშნოს, რომ კავკასიელთა გარკვეული ნაწილი, როგორც ადრე, ისე დღესაც, თავს ათეისტად მიიჩნევს. შესაბამისად, ათეიზმიც საზოგადოებრივ ფაქტორად უნდა ჩავთვალოთ. ასევე აღსანიშნავია, რომ კავკასიის სახელმწიფოები თავს სეკულარულად მიიჩნევენ და რელიგიური პლურალიზმის დაცვას ივალდებულებენ - ყოველ შემთხვევაში, ქაღალდზე მაინც.

როგორც მსოფლიოს ყველა ადგილში, ისე დღევანდელ კავკასიაშიც შეინიშნება რელიგიურობის დაბრუნება საჯარო სივრცეში. ერევანმა, თბილისმა და ბაქომ უკანასკნელ ათწლეულში თავ-თავიანთი ეროვნული რელიგიის შესაბამისი შთამბეჭდავი სამლოცველოები თუ ეკლესიები აღმართეს. სომხეთმა და საქართველომ ზოგ სახელმწიფო საგანმანათლებლო დაწესებულებაში რელიგიის სწავლება შემოიღო, რაც მხოლოდ ეროვნული ეკლესიების მრწამსის მოძღვრებას ითვალისწინებს.[22] მაგრამ რელიგიური განათლება და ღვთისმსახურება (სამლოცველო ადგილების სისტემატური მონახულება, ლოცვა, მარხვა) ყოველდღიურ ცხოვრებაში შედარებით სუსტადაა გამოხატული. ახალი კვლევების მიხედვით, ამ სამი სამხრეთ კავკასიური სახელმწიფოს მოსახლეობის რელიგიურობა დაახლოებით დასავლეთ ევროპის მოსახლეობის მაჩვენებელს შეესაბამება.[23]

ამავდროულად, რელიგიური ლანდშაფტი უფრო მრავალფეროვანი ხდება. განსაკუთრებით აზერბაიჯანსა და საქართველოში შეინიშნება საგრძნობი ზრდა ეგრეთ წოდებული „არატრადიციული“ რელიგიური თემებისა: ქრისტიანულ-ევანგელისტური და კათოლიკური ჯგუფები, ისლამური (სუნიტური) სკოლები, ბაჰაი[24] და ჰარე-კრიშნა. საერთაშორისო ორგანიზაციების ზეწოლის შედეგად სომხეთმა არასომხური რელიგიური კულტურის ძეგლების შენარჩუნების ვალდებულება აიღო.[25] კავკასიის რელიგიური ლანდშაფტის გამრავალფეროვნებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ირანის ისლამური რესპუბლიკისა და თურქეთის რესპუბლიკის, როგორც რეგიონული გავლენის მქონე ქვეყნების, არსებობა. განსაკუთრებით აზერბაიჯანი და საქართველო განიცდის მეტადრე საგანმანათლებლო სფეროში მოღვაწე თურქული და ირანული რელიგიური ინსტიტუტების გავლენას.

არაერთი გიმნაზია და სკოლა აზერბაიჯანსა თუ საქართველოში[26], ისევე როგორც ბაქოში არსებული ერთი პრესტიჟული უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულება (კავკასიის უნივერსიტეტი Qafqaz Universiteti), გიულენის მოძრაობის ხელშეწყობით სარგებლობს. 1998 წელს ერევანში ძველი ცისფერი მეჩეთის შენობაში ირანის კულტურის ცენტრი გაიხსნა, რომელიც ამავდროულად სომხეთში ერთადერთ მოქმედ შიიტურ-ისლამურ სამლოცველოს წარმოადგენს.

ისლამურ გარემოში რადიკალიზაციის ტენდენციებიც შეინიშნება. ჩრდილოეთ კავკასიაში 2007 წელს დაარსებული „კავკასიის საემიროს“ მეთაური დოკუ უმაროვიც 2013 წელს მოკლეს. მას შემდეგ კავკასიის საემიროს ზოგი მიმდევარი ისლამურ სახელმწიფოს ან სხვა ჯიჰადურ მოძრაობას შეუერთდა და სირიაში იბრძვის. სხვები კი უპირველეს მტრად რუსეთს მიიჩნევენ. კავკასიური სახელმწიფოების, მათ შორის რუსეთის ჩრდილოეთ კავკასიის ფედერაციული რესპუბლიკების რეაქცია ამ ეგრეთ წოდებული ახალი მუსლიმების მიმართ განსხვავებულია, მაგრამ უმეტესად ძალადობრივი თავდაცვით ხასიათდება. ჩეჩნეთის დიქტატორულმა მმართველმა რამზან კადიროვმა ეგრეთ წოდებული ტრადიციული, სუფისტურ მრწამსზე დაფუძნებული ისლამი რელიგიური აღმსარებლობის ერთადერთ ლეგიტიმურ ფორმად აღიარა და ამ გზიდან გადამხვევთ სასტიკად უსწორდება. აზერბაიჯანიც ცდილობს რადიკალურ სუნიტურ თუ შიიტურ მიმდინარეობებს გაემიჯნოს, თუმცა ბევრად უფრო ნაკლებად სასტიკი ფორმით, ვიდრე ჩეჩნეთი. რელიგიურ ცხოვრებაზე მზარდი სახელმწიფო კონტროლი აზერბაიჯანში არა მხოლოდ ეროვნულ მედიებში, არამედ სამართლებრივ დონეზეც საგრძნობია.

საქართველო

საქართველოში 2015 წლის დასაწყისის მონაცემებით 3 729 500 ადამიანი ცხოვრობდა. თუ ეს ციფრი სწორია, მაშინ ქვეყანას წინა წელთან შედარებით 700 000 მცხოვრები დაუკარგავს, 1992 წელთან შედარებით კი თითქმის ორი მილიონი. მოსახლეობის რაოდენობის ასეთი მკვეთრი დაცემა იმითაც აიხსნება, რომ აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის დე ფაქტო განცალკევებული ავტონომიური რეგიონები მოსახლეობის აღრიცხვაში აღარ მონაწილეობენ.

მოსახლეობის 2002 წლის აღრიცხვამ აჩვენა, რომ ქართველების წილი ქვეყნის მთლიან მოსახლეობაში 83,8 პროცენტია.[27] დანარჩენ 16 პროცენტს კი შეადგენენ აზერბაიჯანელები (6,5 პროცენტი), სომხები (5,7 პროცენტი), რუსები (1,55 პროცენტი), ოსები (0,9 პროცენტი), აფხაზები და არამეელები (ორივე მათგანი 0,1 პროცენტი), ისევე როგორც სხვა ხალხთა ჯგუფები, როგორებიცაა პონტოს-ბერძნები, ლაზები, ქურთები და ებრაელები (ჯამში 1,5 პროცენტი).[28] ამრიგად, ეთნიკური თვალსაზრისით საქართველო სომხეთსა და აზერბაიჯანზე უფრო მრავალფეროვანია. თუმცა რუსების, ებრაელების და ბერძნების მიერ ქვეყნის დატოვებისა და სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის ფაქტობრივი გამოყოფის შედეგად ამ ქვეყანამ ეთნიკური ჰომოგენიზაცია განიცადა. საქართველოს მოსახლეობის მრავალფეროვნებაზე საუბარი ხშირად გადაჭარბებულია. ქართველთა თვითწარმოდგენაში სტუმართმოყვარეობაა იმის მიზეზი, რომ საქართველოს ებრაული მოსახლეობა, ბევრი სხვა ქვეყნისგან განსხვავებით, არასოდეს გამხდარა რბევის ან კოლექტიური ძალადობის რაიმე სხვა ფორმის მსხვერპლი.

ამ ნარატივის მეორე მხარე კი ის გახლავთ, რომ ეროვნული უმცირესობები, მაგალითად, აზერბაიჯანელები, სომხები თუ ოსები, რომელთაც საქართველოს მოქალაქეობა აქვთ, სტუმრებად ითვლებიან, ანუ ადამიანებად, რომლებსაც მანამდე ითმენენ ქვეყანაში, სანამ „კარგად“ იქცევიან და მფლობელობის პრეტენზიას არ გამოთქვამენ. ასეთი თვალთახედვა განსაკუთრებით ფართოდ იყო გავრცელებული საქართველოს პირველი პრეზიდენტის, ზვიად გამსახურდიას მმართველობის დროს. ეჭვგარეშეა, რომ ამ თვალთახედვამ ნაწილობრივ ხელი შეუწყო აფხაზეთისა და ოსეთის კონფლიქტების გამწვავებას. თუმცა ეს თვალსაზრისი ჯერაც ფართოდაა გავრცელებული. შესაბამისად, ქვეყნის სამხრეთ საზღვართან მდებარე სომხური და აზერბაიჯანული კომპაქტური დასახლებებიც პოტენციურ საფრთხედ მიიჩნევა. მდგომარეობის ასეთ აღქმას დასავლური არასამთავრობო ორგანიზაციებიც უწყობენ ხელს იმით, რომ ამ რეგიონებს პოტენციური კონფლიქტის ზონებად განიხილავენ.

საქართველო სურამის ქედით დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილად იყოფა. დასავლეთ საქართველოში შედის აჭარის, გურიის, იმერეთის, სვანეთის, სამეგრელოს, რაჭა-ლეჩხუმისა და სამცხე-ჯავახეთის რეგიონები. აჭარა 1635-დან 1878 წლამდე ოსმალეთის იმპერიას ეკუთვნოდა და ეთნიკური ქართველებითაა დასახლებული, რომლებსაც ნაწილობრივ ისლამური და ნაწილობრივ ქრისტიანული აღმსარებლობა აქვთ.[29] რამდენიმე წელია, რაც მათზე გაქრისტიანების ზეწოლა იზრდება. გურულები და იმერლები ქართული ენის დიალექტებზე საუბრობენ, მეგრელებსა და სვანებს ქართული ენის მონათესავე საკუთარი ენები აქვთ. სამცხე-ჯავახეთი დღესდღეობით მეტწილად სომხებითაა დასახლებული, ძველად კი ეს ტერიტორია ტრადიციული სამოსახლო გახლდათ მესხებისა, რომლებიც 1944 წელს სტალინის მმართველობის დროს შუა აზიაში გადაასახლეს და დღემდე სრულ რეპატრიაციასა და რეაბილიტაციას ელოდებიან.[30]

ქვეყნის აღმოსავლეთს მიეკუთვნება შიდა ქართლის, მცხეთა-მთიანეთის, კახეთის, ქვემო ქართლის და დედაქალაქ თბილისის რეგიონები. ქვემო ქართლი სანახევროდ ქართველებით და სანახევროდ აზერბაიჯანელებითაა დასახლებული, დანარჩენი რეგიონები კი უმეტესად ქართველებით. ჩრდილო-აღმოსავლეთის მთიანეთი თუშეთის, ფშავის, ხევსურეთისა და მთიულეთისგან შედგება. იქაური მოსახლეობა ქართული ენის დიალექტებზე ლაპარაკობს და განსაკუთრებული ფოლკლორითა და ისტორიით გამოირჩევა. ქართული ეთნოგრაფია მათ ქართული ეთნიკური ჯგუფის ქვეჯგუფებად მიიჩნევს.

სომხეთი

სომხეთი კავკასიის ყველაზე სამხრეთით მდებარე და ყველაზე პატარა სახელმწიფოა. სომხეთის ეთნიკურად და ენობრივად ფრიად ერთგვაროვანი მოსახლეობა 1989 წლამდე დაახლოებით სამ მილიონ ადამიანს ითვლიდა. ოფიციალური მონაცემების მიხედვით, სომხეთში 2014 წელს 2,5 მილიონი ადამიანი ცხოვრობდა. მათი 98 პროცენტი ეთნიკური სომეხი იყო, დანარჩენი კი იეზიდებით (1,8 პროცენტი), რუსებით და უკრაინელებით (0,5 პროცენტი),[31] ბერძნებით (0,3 პროცენტი) და, ასევე, ასირიელებით, ირანელებითა და ქურთებით იყო წარმოდგენილი. 1980-იან წლებში სომხეთის საბჭოთა რესპუბლიკაში თურქულენოვანი (აზერი) მუსლიმები, დაახლოებით 200 000 ადამიანით, ყველაზე დიდი ეთნიკური უმცირესობა იყო. მთიან ყარაბაღსა და მის გარშემო მომხდარმა სამხედრო კონფლიქტმა, რომელიც 1992-დან 1994 წლამდე ომის სახით წარმოებდა, 1988 წლიდან მოყოლებული ამ ხალხის სომხეთიდან განდევნა ან აზერბაიჯანის მიმართულებით ქვეყნის დატოვება გამოიწვია.[32] სომხეთი ბოლო 25 წლის განმავლობაში, მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობის გამო, ქვეყნის სხვა უმცირესობებმაც დატოვეს.

სომხეთში იდენტობის პოლიტიკის ცენტრალურ კომპონენტს წარმოადგენს მოსაზრება, რომ სომხეთი ძველი კულტურული ერია, რომელსაც ისტორიული ტერიტორიები აქვს ანატოლიაში. ამავდროულად, სომხები, რომლებიც საკუთარ თავს „ჰაის“ უწოდებენ, მთელ მსოფლიოში გაბნეული ერია, რომელიც არა მარტო სომხეთის რესპუბლიკაში, არამედ საუკუნეების განმავლობაში უამრავ დიასპორულ საზოგადოებად ცხოვრობს კავკასიაში, წინა აზიაში, ინდოეთში, დასავლეთ ევროპაში, რუსეთსა და ჩრდილო თუ სამხრეთ ამერიკაში. ენათმეცნიერები დიალექტური განსხვავების მიხედვით განარჩევენ აღმოსავლეთ და დასავლეთ სომხებს, ისტორიკოსები კი მე-17 საუკუნიდან მე-20 საუკუნის დასაწყისამდე დასახლებული ტერიტორიების კუთვნილების მიხედვით „თურქ“ (ოსმალურ) და „რუს“ სომხებზე საუბრობენ. მე-19 საუკუნის ბოლოს, განსაკუთრებით კი 1915-1916 წლების შემდგომ ოსმალეთის იმპერიიდან სომეხთა გაძევებიდან მოყოლებული „დასავლეთის სომხები“ ძირითადად დიასპორად ცხოვრობენ.[33] დასავლეთ სომხურ დიალექტზე ჩრდილო-აღმოსავლეთ თურქეთში, საქართველოსა და რუსეთში მცხოვრები ჰამშები (Hamschen, აგრეთვე Hemşinli, Hamshentsi) ლაპარაკობენ, თუმცა ისინი მუსლიმები არიან. სომხეთის რესპუბლიკის (Hayastani Hanrapetut’yan) მკვიდრნი, ისევე როგორც ირანში მცხოვრები დაახლოებით 80 000 სომეხი, თავს ძირითადად აღმოსავლეთ სომხებად მიიჩნევს.

აზერბაიჯანი

აზერბაიჯანი თავისი ცხრა მილიონზე მეტი მაცხოვრებლით, მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით, კავკასიის ყველაზე დიდი სახელმწიფოა. კასპიის ზღვის ეს ქვეყანა ძირითადად შიიტური და თურქულენოვანი ტიტულარული ერითაა წარმოდგენილი. 2014 წლის ოფიციალური მონაცემებით, აზერბაიჯანის მოსახლეობის 91 პროცენტს აზერბაიჯანლები შეადგენდნენ. მიუხედავად ამისა, აზერბაიჯანი საერთაშორისო ასპარეზზე მრავალკულტურული ქვეყნის სახელით გამოდის. ეთნიკური თუ რელიგიური უმცირესობები ქვეყნის კონსტიტუციაშიც დიდ როლს თამაშობს. ეს უმცირესობებია: ლეზგები (2,0 პროცენტი), სომხები (1,4 პროცენტი), რუსები (1,3 პროცენტი), თალიშები (1,3 პროცენტი), ასევე ავარიელები, თურქები, თათრები, თათები, უკრაინელები, წახები, ქართველები, ებრაელები, ქურთები და უდიები.

მულტიკულტურალიზმის სახელმწიფო პოლიტიკამ მიზნად დაისახა, საბჭოთა მაგალითზე ჩამოეყალიბებინა რელიგიურად დამოუკიდებელი მრავალეროვნული სახელმწიფო. ეს მულტიკულტურალიზმი განათლების პოლიტიკაში ჰპოვებს ასახვას. მმართველი რეჟიმის სტაბილურობის შესანარჩუნებლად აზერბაიჯანის მთავრობამ ანალიტიკური ინსტიტუტი - ბაქოს საერთაშორისო მულტიკულტურალიზმის ცენტრი (Baku International Multiculturalism Center (Baki Beynalxalq Multikulturalizm Markazi)) - დააარსა, რომელმაც ხმარებაში აქტიურად შემოიღო ახალი სასკოლო და საუნივერსიტეტო საგანი აზერბაიჯანის მულტიკულტურალიზმის ისტორიის შესახებ. ეს ინიციატივა თალიშების რელიგიურად განმსჭვალული ავტონომიურობის მცდელობების მიმართ ოფიციალური ბაქოს შეშფოთებას გამოხატავს. ამას ისიც ემატება, რომ ჩრდილოეთ ირანში დაახლოებით 14 მილიონი აზერბაიჯანულენოვანი შიიტი ცხოვრობს, რომლებიც ენობრივ დისკრიმინაციას განიცდიან და მათი ირედენტიზმის ფარული პოტენციალი აზერბაიჯანსა და ირანს შორის ურთიერთობას დროდადრო ძაბავს.[34]

აზერბაიჯანი, ნავთობით მდიდარი „ცეცხლის ქვეყანა“, 2000-იანი წლებიდან მოყოლებული ცდილობს საერთაშორისო სცენაზე ევროპასა და აზიას შორის მდებარე მნიშვნელოვან მოთამაშედ წარმოჩნდეს. 2009 წელს ბაქო („კასპიის ზღვის დუბაი“) „ისლამური კულტურის დედაქალაქი“ გახლდათ, 2012 წელს კი - ევროვიზიის სიმღერის კონკურსის[35] ჩატარების ადგილი, 2015 წელს აქ ევროპული ოლიმპიური თამაშები გაიმართება.

მობილობა და მიგრაცია

ძლიერმა სამეცნიერო დაინტერესებამ ბოლო ათწლეულებში განხორციელებული მობილობითა და მიგრაციით ისეთი შთაბეჭდილება შექმნა, თითქოს საქმე გვქონდეს ახალ ფენომენებთან, რომლებიც გლობალიზაციის ეპოქის ტექნიკურ პროგრესს უკავშირდება. ამ ფონზე კი კავკასიის „გადაკარგული“ მთის რეგიონები სტაგნაციისა (Stillstand) და რეზერვაციის (Bewahrung) სიმბოლოდ გამოდგება.

ეს შთაბეჭდილება მცდარია. უკვე ასწლეულებია, რაც მწყემსები, მაგალითად, კავკასიელი თუშები, დაბლობის ზამთრის საძოვრებს იყენებენ და ასობით კილომეტრს გადიან ზაფხულის საძოვრებამდე მისაღწევად. საძოვრების გამოცვლის ამ ტექნიკამ (Transhumanz) მაღალმთიანი მოსახლეობა ბარის მოსახლეობასთან დააკავშირა და სავაჭრო ურთიერთობები ჩამოაყალიბა, რაც ზოგჯერ ისეთ ნათესაურ კავშირებშიც გადაიზრდებოდა ხოლმე, როგორიცაა, მაგალითად, შვილად აყვანა, ნათლობა, ძუძუმტეობა ან ძმადნაფიცობა. დაღესტნის მთის იზოლირებული სოფლების მოსახლეობა ზაფხულის თვეებს ხშირად ბარში ან მეზობელ მთიან რეგიონებში ატარებდა, როგორც სპეციალისტი სამუშაო მიგრანტები. ასე მაგალითად, დაღესტნელი დიდოები ქართულ თუშეთში ქვის ჭრის სპეციალისტებად ითვლებოდნენ, რის გამოც მათ ციხე-სიმაგრეებისა და კოშკების მშენებლობებზე ასაქმებდნენ.

ნებაყოფლობითმა და ნაძალადევმა მიგრაციამ კავკასიის რეგიონს დიდი ხნით დაასვა დაღი. მეფის რუსეთმა მე-18 და მე-19 საუკუნეებში კავკასიაში შეჭრის შემდეგ კავკასიის მრავალი ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენელი - მეტადრე ჩრდილოეთ კავკასიისა და შავი ზღვის რეგიონში - აიძულა, სამშობლო დაეტოვებინა. 1864 წელს ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის ხალხების დამორჩილების შემდეგ მეფის რუსეთმა ნახევარი მილიონიდან ერთ მილიონამდე ჩერქეზი და სხვა დასავლეთ კავკასიელი ჩრდილოეთ კავკასიიდან ოსმალეთის იმპერიაში განდევნა, რა დროსაც დაახლოებით 100 000 ადამიანი დაიღუპა.

აზერბაიჯანში ქრისტიანული მოსახლეობის ჯგუფების წილი - რუსი სტაროვერი გლეხები, სომეხი ქრისტიანები და გერმანელი პროტესტანტები - მე-19 საუკუნის შუა ხანებიდან დაწყებული გამიზნული კოლონიზაციისა და ჩასახლების პოლიტიკის შედეგად გაიზარდა.[36] სომხეთის რესპუბლიკის მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი იმ სომხების შთამომავლები არიან, რომლებიც მე-19 და მე-20 საუკუნეებში გადმოსახლდნენ ამ ადგილებში. ისინი აქ დასახლდნენ რუსეთ-თურქეთის ომებისა (1806-1812, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878) და შემდგომ პერიოდში, ასევე რუსეთ-სპარსეთის ომების დროს (1804-1813, 1826-1828) და ძირითადად ოსმალეთის იმპერიის ტერიტორიიდან მათი გენოციდური დეპორტაციის შემდეგ, მე-19 საუკუნის ბოლო ხანებსა და 1915-1916 წლებში. სომხები ანატოლიის აღმოსავლეთ ნაწილიდან (ოსმალეთის იმპერია) და სპარსეთიდან მთელს კავკასიაში დამკვიდრდნენ. 1920 წელს სომხეთის საბჭოთა რესპუბლიკის დაარსების შემდეგ სომხები ასევე ახლად შექმნილი საქართველოსა და აზერბაიჯანის საბჭოთა რესპუბლიკებიდან და რუსეთის ფედერაციიდან სომხეთში გადასახლდნენ, რათა ახალი „სოციალისტური სამშობლოს“ აღმშენებლობაში მიეღოთ მონაწილეობა. მოსახლეობის გაცვლა-გამოცვლა ტიტულარული ერების რაოდენობრივი კონსოლიდაციისთვის 1950-იან და 1960-იან წლებში კიდევ გრძელდებოდა, რის შედეგადაც, კავკასიის ენობრივად და რელიგიურად მრავალფეროვანი რეგიონების, ქალაქებისა და სამეზობლოების რიცხვი კლებულობდა. საბჭოთა კავშირის დაშლამ და ეკონომიკური გარდატეხის პროცესმა რუსების, ებრაელების, ბერძნებისა და უკრაინელების მასობრივი ემიგრაცია გამოიწვია, რასაც კავკასიის ქალაქების კიდევ უფრო გაძლიერებული ჰომოგენიზაცია მოჰყვა. სომხეთიდან და აზერბაიჯანიდან რუსეთში მიმავალმა სამუშაო მიგრანტების რიცხვმაც 1990-იან წლებში ძლიერ იმატა.

სოფლის მეურნეობის კოლექტივიზაციის პროცესში, რაც, პირველ ყოვლისა, გლეხების „კულაკებად“ მონათლული სოციალური ჯგუფის განადგურებას მოჰყვა, საბჭოთა ძალაუფლებამ მოსახლეობის „ურჩი“ ფენები 1930-იან წლებში ციმბირსა და ყაზახეთში გადაასახლა. 1937 და 1938 წლებში სტალინმა პოლონელების, ქურთებისა და ირანელების სამხრეთ კავკასიიდან განდევნა ბრძანა; 1941 წელს ნაციონალ-სოციალისტური გერმანიის საბჭოთა კავშირზე თავდასხმას შავი ზღვის რეგიონიდან გერმანელებისა და ბერძნების „პრევენციული“ გადასახლება და დამსჯელი დეპორტაცია მოჰყვა. 1943 და 1944 წლებში მოსკოვში ნაბრძანები დეპორტაცია „არა სანდო ხალხებისა“ (неблагонадежные народы), რომლებიც თითქოს ვერმახტთან თანამშრომლობდნენ, სწორედ ამ ხალხებს შეეხო: ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიაში თურქულენოვან ყარაჩაელებსა და ბალყარელებს, ჩრდილოეთ კავკასიაში - ჩეჩნებს, ინგუშებს, ყალმუხებს, ომის შემდგომ კი - მესხებსა და ჰემშინელ სომხებს საქართველოდან.[37]

გვიანდელ საბჭოთა კავშირში ეთნიკურმა დაძაბულობამ და 1991 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლამ გამოიწვია უცაბედი გაძლიერებული მიგრაცია სომხებისა აზერბაიჯანიდან, აზერბაიჯანელებისა სომხეთიდან და რუსეთიდან, ქართველებისა აფხაზეთიდან საქართველოში, რუსებისა და ებრაელების კი სამხრეთ კავკასიიდან რუსეთში, ისრაელსა თუ სხვა ქვეყნებში, რასაც, თავის მხრივ, მოჰყვა სოფლების ეთნიკური წმენდა, სასაზღვრო რეგიონებისა და დასახლებული ცენტრების ეთნიზაცია და სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების მოსახლეობის ეთნოსოციალური სტრუქტურის კიდევ უფრო მკვეთრი ცვლილება.[38]

პოსტსაბჭოთა ხანაში კატასტროფული ეკონომიკური მდგომარეობის გამო მთელს კავკასიაში შესამჩნევად იმატა სამუშაო მიგრაციამ. სომხების, აზერბაიჯანელებისა და ქართველებისთვის სამუშაო მიგრაციის თვალსაზრისით, ჩრდილოეთ კავკასიის რეგიონების სიახლოვისა და ცენტრალური ქალაქების, მაგალითად, მოსკოვის უზარმაზარი სამუშაო ბაზრის გამო, ერთ-ერთი ყველაზე მიმზიდველი ქვეყანა რუსეთის ფედერაციაა. ეკონომიკურმა კრიზისმა, რომელიც რუსეთს ნავთობის ფასის დაცემისა და იმ სანქციების გამო შეეხო, რომლებიც ევროკავშირმა და ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა რუსეთს ყირიმის ანექსიისა და აღმოსავლეთ უკრაინაში ომის საპასუხოდ დაუწესა, იქ გამომუშავების პერსპექტივა საგრძნობლად შეამცირა. ეს უშუალოდ აისახება სამშობლოში ფულადი გადარიცხვების რაოდენობაზე, რომელიც შესამჩნევად შემცირდა. სამშობლოსკენ მიმართული ფულადი გზავნილები განსაკუთრებით დიდ როლს თამაშობს სომხეთისთვის.

ქართველი ქალებისა თუ მამაკაცებისთვის რუსეთთან დაძაბული პოლიტიკური ურთიერთობის გამო კიდევ უფრო ძნელია იქ მუშაობა. ამიტომ, ისინი სხვა საერთაშორისო სამუშაო ბაზრებს ეძებენ. ერთი პერიოდი ევროკავშირის სახელმწიფოების სამშენებლო სექტორი, მაგალითად ესპანეთში, დასაქმების მიმზიდველი შესაძლებლობა იყო ქართველი მამაკაცებისთვის, ვიდრე ეს სექტორი 2008 წლის ეკონომიკური კრიზისის გამო თითქმის მთლიანად არ გაჩერდებოდა. ამრიგად, სამუშაო მიგრაცია ნელ-ნელა ქალების არეალად იქცა, რომლებიც ოჯახებში სამუშაოდ იტალიასა და საბერძნეთში წავიდნენ. საბერძნეთის ეკონომიკურმა კრიზისმა ბევრი ქალი ისევ უკან დააბრუნა საქართველოში, ან თურქეთში გადასვლისკენ უბიძგა. სამუშაო მიგრაციაში ქალების გაძლიერებული წილი ოჯახური სტრუქტურის, ქართულ ოჯახებში არსებული როლების განაწილებისა და იდენტობათა გრძელვადიან ცვლილებას იწვევს. კაცები აღარ არიან მაინც და მაინც მთავარი შემომტანები ოჯახში. ქალბატონები თავიანთი მობილობით საზოგადოებრივი მოქმედების არეალს იფართოებენ.

სამხრეთ კავკასიის სამივე სახელმწიფო სულ უფრო მეტად იყენებს თავ-თავიანთ დიასპორულ საზოგადოებებს საკუთარი მიზნებისათვის. ყველა მათგანმა უკვე დააარსა დიასპორის სამინისტრო. ამ სამთავრობო დაწესებულებების მიზანია მოსკოვში, ბერლინსა თუ სხვაგან მცხოვრებ თანამემამულეებთან სტრატეგიული კავშირების დამყარება.[39] სომხეთი მიზანდასახულად ეძებს ფინანსურ დახმარებას დასავლეთში არსებულ სომხურ დიასპორებში.

კოსმოპოლიტური ასპექტები

გეოგრაფიული მობილობის სხვადასხვა ფორმისა და მრავალფეროვანი ტრანსრეგიონალური კავშირების გარდა, კავკასია უკვე დიდი ხანია ადგილობრივი კოსმოპოლიტური კულტურითაა განმსჭვალული, რაც რეგიონთაშორისი ვაჭრობით, ნორმატიული წყობითა და კულტურული გაცვლა-გამოცვლით მყარდება. ქალაქებმა, როგორებიცაა თბილისი, ბაქო და ერევანი, სულ ახლო წარსულამდეც, ისეთი კოსმოპოლიტური სტრუქტურების ჩამოყალიბება გახადა შესაძლებელი, რომლებიც მხოლოდ სხვადასხვა ეროვნული ჯგუფების მშვიდობიან თანაარსებობას კი არ ეფუძნება, არამედ დინამიკურ, ეროვნული საზღვრების გადამკვეთ სივრცეს გვიხსნის.

ქალაქური ცხოვრების სტილისთვის საუკუნეების განმავლობაში დამახასიათებელი იყო მრავალი რელიგიური სიმბიოზის გავლენა. ბაქო და თბილისი ინტერეთნიკური თანაცხოვრების მოდელებად ითვლებოდა; თბილისს ერთი პერიოდი სომხური უმრავლესობა ჰყავდა, ერევანი კი თავისი ისტორიის გარკვეულ ფაზაში მეტწილად მუსლიმური ქალაქი იყო.[40] მაგალითად, რევოლუციის წელს, 1917 წელს ერევანი „ენობრივი და რელიგიური ჯგუფების ჭრელი ხალიჩა“ გახლდათ, ერთმანეთში გარდამავალი საზღვრებით.[41] 1960-იან წლებამდე სომხური, აზერბაიჯანული და ქართული საზოგადოებები ერთმანეთთან უშუალო სამეზობლოში ცხოვრობდნენ. კავკასიური ქალაქები ისტორიულად თანაცხოვრების საზოგადოებრივი ლაბორატორიები და კულტურული მოზაიკები იყო, სადაც სხვადასხვა ჯგუფების ჩართულობა (Inklusion) თუ გამორიცხვა (Exklusion) ხდებოდა.[42] გასაბჭოებამდელ ბაქოში არსებულმა კულტურულმა მოზაიკამ ლიტერატურული გამოხატულება ჰპოვა ყურბან საიდის ცნობილ რომანში ალი და ნინო, სადაც ქრისტიანსა და მუსლიმს შორის სიყვარულია აღწერილი.[43] ეს ეთნიკური ტოლერანტობა საკმაოდ იგრძნობოდა საბჭოთა ბაქოშიც, რომლის ქალაქურ ცხოვრებასაც აზერბაიჯანელების გარდა სომხები, რუსები და ებრაელებიც ქმნიდნენ, და რაც 1970-იანი და 1980-იანი წლების ბაქოს ჯაზშიც გამოიხატა.

საქართველოს დღევანდელი დედაქალაქი თბილისი საუკუნეების განმავლობაში მრავალკულტურული ქალაქი იყო, სადაც მე-20 საუკუნის დასაწყისამდე მოსახლეობის უმრავლესობას სომხები შეადგენდნენ. მე-19 საუკუნეში თბილისში ვაჭართა განსაკუთრებული კულტურა ჩამოყალიბდა, რომელიც ეროვნული ნიშნით არ იყო კოდირებული.[44] კულტურის ეს ფორმები შეიძლება ჩაითვალოს „ქვედა ფენებიდან წარმომდგარ კოსმოპოლიტიზმად“ ან ადგილობრივ კოსმოპოლიტიზმად (vernacular cosmopolitanism), რომელიც აზიისა და ევროპის გასაყარზე შეიქმნა. ზედმიწევნით ცერემონიზებულ ქართულ სუფრაზე გავლენა იქონია როგორც თბილისის ქალაქურმა კოსმოპოლიტიზმმა, ისე ახალი ძალაუფლების მიერ გადმოცემულმა რუსული სტილის ევროპულმა კოსმოპოლიტიზმმაც. ეს ინსტიტუტი (ქართული სუფრა (მთარგმ.)) განსაკუთრებული პოეზიითაა განმსჭვალული, რაც, პირველ რიგში, სადღეგრძელოებში გამოიხატება.[45] კავკასიის კოსმოპოლიტური განწყობა რუსი კოლონისტების იმპერიული საჩუქარი კი არა, საკუთარი მონაპოვარია.

ამ ინტერეთნიკურ თანაცხოვრებასა და „ქვედა ფენებიდან წამოსულ კოსმოპოლიტიზმს“ დღევანდელ კავკასიაში სულ უფრო მეტი საფრთხე ემუქრება. აქედან გამომდინარეობს, ერთი მხრივ, ამ კოსმოპოლიტური ტრადიციებისა და კულტურის მეცნიერული დამუშავების აუცილებლობა და, მეორე მხრივ, კავკასიის უფრო ვრცელ ტრანსრეგიონალურ თუ ტრანსნაციონალურ კონტექსტსა და კავშირებში სულ უფრო მეტად ჩართვის საჭიროება.[46]