მეორე სამყარო. ჯანდაცვა და განათლება სამხრეთ კავკასიაში

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოების სოციალური სისტემები კრიზისში აღმოჩნდა. ერთ ათწლეულზე მეტი დასჭირდა დამოუკიდებლობის თანმდევი კონფლიქტებისა და ეკონომიკური ნგრევის შედეგების დაძლევას. უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში განვითარების ბევრი ინდიკატორი გაუმჯობესდა. სიცოცხლის ხანგრძლივობა იზრდება, ჯანდაცვის სისტემა პირველადი სამედიცინო მომსახურების გარანტიას იძლევა. სკოლაში სიარული ყველა ბავშვისთვის კვლავაც ბუნებრივი მოვლენაა, უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებების ხარისხი გაუმჯობესდა. ასეთი სახის რეფორმების პიონერი საქართველოა, მიუხედავად იმისა, რომ ამ ქვეყნის ეკონომიკური მდგომარეობა ყველაზე მძიმეა. აზერბაიჯანი კი ნავთობის ბიზნესის ეკონომიკურ პოტენციალს სრულად არ იყენებს სამედიცინო მომსახურებითა და განათლებით უზრუნველყოფის ფართო ხელმისაწვდომობის შექმნის გზით მეტი სოციალური სამართლიანობის მისაღწევად.

გაერთიანებული ერები 1990-იანი წლებიდან მოყოლებული, აწ უკვე მისი 193 წევრი ქვეყნის განვითარების დონეთა შესადარებლად, ადამიანური განვითარების ინდექსს (HDI - Human Development Index) იყენებს. ეს ინდექსი განვითარების სამი ინდიკატორის მეშვეობით გამოითვლება: ჯანდაცვა, - რაც სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობის დონით იზომება, - განათლება, - რაც სკოლაში სწავლის საშუალო ხანგრძლივობით იზომება, - და ეკონომიკური სიძლიერე, რომელიც ერთ სულ მოსახლეზე ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის მსყიდველობით უნარს შეესაბამება. იმ 188 სახელმწიფოს სიაში, რომელთათვისაც 2014 წელს მონაცემები მოიპოვებოდა, ამ სამმა სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფომ შემდეგი ადგილები დაიკავა, 76-ე (საქართველო), 78-ე (აზერბაიჯანი) და 85-ე (სომხეთი).[1] ამით ისინი დაახლოებით ისეთ ქვეყნებს უთანაბრდებიან, როგორებიცაა თურქეთი (72), მექსიკა (74), უკრაინა (81) და ბოსნია და ჰერცოგოვინა (85). ამ შედეგების საფუძველზე, ეს ქვეყნები მაღალგანვითარებულ ქვეყნებად ითვლება. შედარებისთვის, ძალიან მაღალგანვითარებული ქვეყნები იკავებენ 1-დან 50-ე ადგილამდე, ნაკლებად განვითარებული ქვეყნები კი 105-დან 140-მდე ან 146-188 ადგილებს.

ერთობლივი ეროვნული პროდუქტი უამრავ ფაქტორზეა დამოკიდებული, რომელთაგანაც ზოგიერთის შეცვლა პოლიტიკურ მართვას საერთოდ არ ძალუძს, ზოგი კი შეიძლება შეცვალოს - თუმცა საკმაოდ გრძელვადიან პერსპექტივაში. ასე მაგალითად, მსყიდველუნარიანობის მიხედვით ერთობლივი ეროვნული პროდუქტი აზერბაიჯანში 15 000 აშშ დოლარს შეადგენს და ამით სამხრეთ კავკასიის დანარჩენ ორივე მეზობელ სახელმწიფოს შესაბამის მონაცემზე ორჯერ მეტია. ეს პირველ ყოვლისა კასპიის ზღვის ნავთობისა და გაზის მარაგების ფლობით აიხსნება, რაც საქართველოსა და სომხეთს არ გააჩნია. ხოლო განვითარების ისეთი ინდიკატორები, როგორებიცაა სიცოცხლის ხანგრძლივობა და განათლების დონე, უკეთ ასახავს სახელმწიფო საზოგადოებრივი მომსახურების ფუნქციონირებას.

ცხრილი 1: სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოების განვითარების დონე: ადამიანური განვითარების ინდექსი (Human Development Index (HDI))

ერთობლივი ეროვნული პროდუქტი (2011 წელს, ერთ სულ მოსახლეზე, მსყიდველუნარიანობის გათვალისწინებით, აშშ დოლარში)

7,164

16,428

8,124

სასკოლო განათლება (შესაბამისი ასაკობრივი ჯგუფის იმ ბავშვების წილი, რომლებიც დაწყებით/საშუალო სკოლაში/ უნივერსიტეტში სწავლობს)

103/101/33 (2013)

98/100/20 (2012)

102/97/49 (2009)

წერა-კითხვის ცოდნა

(15 წელზე უფროსი ასაკის პირები, პროცენტულად)

100 (2013)

100 (2014)

100 (2011)

სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა (წლები)

74,9

70,8

74,7

 

HDI

0.754

0.751

0.733

ადგილი

(188 სახელმწიფოს შორის)

საქართველო (76)

აზერბაიჯანი (78)

სომხეთი (85)

წყარო: UNDP Human Developmnet Report, World Bank
Human Development Index:
ბუნებრივ აირზე მომუშავე ავტობუსი გავარში, როლს როის ფანტომი ზვარტნოცში (ორივე სომხეთში)

გამოჯანმრთელების გზაზე მყოფი: ჯანდაცვის სისტემა

საბჭოთა კავშირის დაშლამ სამხრეთ კავკასიის მემკვიდრე ქვეყნები უზარმაზარი გამოწვევების წინაშე დააყენა. თუ ჯანდაცვა მანამდე მოსკოვიდან იმართებოდა და ფინანსდებოდა, ახლა სომხეთის, აზერბაიჯანისა და საქართველოს დამოუკიდებელი სახელმწიფოები უკვე იძულებული შეიქნენ, თავად ეკისრათ პოლიტიკური პასუხისმგებლობა და თავადვე ეზრუნათ ჯანდაცვის სისტემის ფინანსური უზრუნველყოფისა და ორგანიზატორული მოწყობისათვის. მოსკოვიდან ფინანსური დახმარებების შეწყვეტის შემდეგ და ეკონომიკის ფართომასშტაბიანი ნგრევის პირობებში ახალი დასაწყისი იოლი სულაც არ ყოფილა. ამას დაემატა მთიანი ყარაბაღის, სამხრეთ ოსეთისა და აფხაზეთის სეპარატისტული ომები, რომლებმაც სამხრეთ კავკასიის სამივე სახელმწიფო მოიცვა.

საერთო საბჭოთა წარსულისა და ერთმანეთის გეოგრაფიული მეზობლობის მიუხედავად, სამხრეთ კავკასიის ეს სამი სახელმწიფო მიგრაციის, მოსახლეობის დემოგრაფიული შემადგენლობისა და სოციალურ-ეკონომიკური შესაძლებლობების მხრივ ერთმანეთისგან საკმაოდ განსხვავდება. რაც შეეხება მათ შორის მსგავსებას, ეს ქვეყნები ერთმანეთს მოსახლეობის ფართო მასების შემოსავლის დაბალი დონით, მაღალი უმუშევრობით, ჯანდაცვის ზოგადად არასაკმარისი უზრუნველყოფით, სოფლის მოსახლეობის დიდი წილითა და ალკოჰოლისა და თამბაქოს მოხმარების მაღალი დონით ჰგავს. ამ სამივე სახელმწიფოსთვის ომები და ბუნებრივი კატასტროფებიც ფრიად დამახასიათებელია. აფხაზეთის, სამხრეთ ოსეთისა და მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტებმა, ასევე აზერბაიჯანში სომხების და სომხეთში აზერბაიჯანელთა და სხვა მუსლიმური ჯგუფების წინააღმდეგ მიმართულმა ძალადობამ ლტოლვილთა დიდი ტალღა გამოიწვია, რომელიც ასობით ათასი ქვეყნის შიგნით იძულებით გადაადგილებული პირისგან შედგებოდა. სომხეთის ქალაქ სპიტაკში 1988 წელს მომხდარმა მიწისძვრამ სულ ცოტა 25 000 ადამიანის სიცოცხლე იმსხვერპლა, ერთი მილიონი ადამიანი უსახლკაროდ დატოვა და ამით ერთ-ერთ ყველაზე კატასტროფულ თანამედროვე მიწისძვრად ითვლება. ამ კატასტროფის შემდეგ დასავლურმა ორგანიზაციებმა საბჭოთა კავშირში პირველად გაგზავნეს ჰუმანიტარული დახმარება. უშუალო პირველი დახმარების გარდა, დასავლური ორგანიზაციები სომხეთის ჯანდაცვის სისტემის მოდერნიზებასაც უწყობდნენ ხელს.[2] ყველა ეს ფაქტორი კარგად აისახა სამხრეთ კავკასიის ამ სამი სახელმწიფოს ჯანდაცვის სისტემების მდგომარეობაზე.

სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა სამხრეთ კავკასიაში დასავლეთი და ცენტრალური აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების დონეზე დაბალია, მაგრამ რუსეთისა და საბჭოთა კავშირის სხვა მემკვიდრე ქვეყნების შესაბამის მაჩვენებელზე შესამჩნევად მაღალი. ქალების სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა, როგორც წესი, ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების მდგომარეობას უკეთ ასახავს, იმიტომ, რომ მამაკაცების სიცოცხლის ხანგრძლივობაზე უფრო მეტად ისეთი რისკფაქტორები მოქმედებს, როგორიცაა ალკოჰოლისა და თამბაქოს მოხმარება.[3] ასე მაგალითად, თამბაქოს სამხრეთ კავკასიის ამ სამ სახელმწიფოში მცხოვრები მამაკაცების ნახევარი მოიხმარს - საქართველოში 60 პროცენტიც კი (გერმანიაში 33 პროცენტი).[4] ამასთან, საქართველოში მუსლიმურ აზერბაიჯანთან შედარებით სამჯერ მეტი რაოდენობის ალკოჰოლი მოიხმარება.[5] მაგრამ ეს ფაქტი საქართველოში აზერბაიჯანთან შედარებით სიკვდილიანობის გაზრდილი მაჩვენებლით არ გამოიხატება: რადგან აზერბაიჯანში ჯანდაცვის ელემენტარული მომსახურების დეფიციტი მეტისმეტად დიდია.

ცხრილი 1: სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა დაბადებისას (მამაკაცები)

 

1990

1995

2000

2005

2010

2013

საქართველო

69

66,3

67,5

69,3

70,1

70,5

სომხეთი

68,6

67,3

70,4

70

70,7

70,9

აზერბაიჯანი

67,1

65,4

68,7

66,2

67,4

67,6

სსრკ/დსთ

64,75

60,32

61,59

61,61

64,7

-

რუსეთი

63,8

58,3

59

58,9

63,1

66

ევროგაერთიანება/

ევროკავშირი

71,61

72,53

74,17

75,27

76,9

77,7

ცხრილი 2: სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა დაბადებისას (ქალები)

 

1990

1995

2000

2005

2010

2013

საქართველო

76,6

74,2

75

76,7

77,4

77,8

სომხეთი

75,4

72,3

74,7

76,7

77,9

78,5

აზერბაიჯანი

75,3

73,4

74,4

75,1(2004)

73,6

73,9

სსრკ/დსთ

74,33

71,38

72,72

72,87

74,7

-

რუსეთი

74,3

72,5

72

72,5

74,9

76,4

ევროგაერთიანება/

ევროკავშირი

78,68

79,6

80,71

81,53

82,7

83,2

წყარო: European health for all database (HFA DB), World Health Organization Regional Office for Europe, WHO Statistical Information System, World Bank World Development Indicators

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, 1990-იანი წლების შუა ხანებამდე, მამაკაცებისა და ქალების სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობამ სამხრეთ კავკასიის სამივე სახელმწიფოში შესამჩნევად იკლო. ამის ერთ-ერთი მიზეზი ტრანსფორმაციით გამოწვეული ეკონომიკური კრიზისი გახლდათ. მთლიანი შიდა პროდუქტი სამივე ამ ქვეყანაში მნიშვნელოვნად შემცირდა (ცხრილი 3). კავკასიის ამ სახელმწიფოებმა გასაღების მანამდე არსებული ბაზრები დაკარგეს.

ცხრილი 3: მთლიანი შიდა პროდუქტი მილიარდ აშშ დოლარში (მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის გათვალისწინებით)

 

1990

1995

2000

2005

2010

2014

საქართველო

24,886

7,932

11,447

18,315

25,907

34,149

სომხეთი

8,558

5,098

7,116

14,219

18,896

24,258

აზერბაიჯანი

39,391

18,601

28,446

60,162

141,497

167,060

წყარო: World Bank World Development Indicators

სოციალური სფეროსთვის გამოყოფილი სახელმწიფო დაფინანსება ეკონომიკური კრიზისის გამო შემცირდა. უსაფრთხოების საბჭოთა დროინდელი გარანტიები, სამუშაო ადგილი, ჯანდაცვის უფასო მომსახურება და სურსათით მოწესრიგებული მომარაგება აღარ არსებობდა. ეს ცვლილებები მოსახლეობისგან შეგუების დიდ ძალისხმევას მოითხოვდა და მნიშვნელოვან სტრესულ ფაქტორს წარმოადგენდა. შუა აზიისა და საბჭოთა კავშირის მემკვიდრე სხვა ქვეყნების მსგავსად, ალკოჰოლის მოხმარებამ სამხრეთ კავკასიაშიც საგრძნობლად იმატა[6] და მომავლის მიმართ შიში გაიზარდა. გულ-სისხლძარღვთა დაავადებებისა და ინფარქტების ხშირი შემთხვევები სიღარიბის, არასაკმარისი ჰიგიენური პირობების, მოსახლეობაში ჯანმრთელობის სუსტად გამოხატული ცნობიერებისა და სოფლების სამედიცინო მომსახურებაში არსებული პრობლემების ბრალია. ეს დაავადებები კავკასიაში დღემდე სიკვდილიანობის ყველაზე ხშირ მიზეზია. სიხშირით მას ბევრად ჩამორჩება სიმსივნის დაავადებები.[7]

მეორე პრობლემად კი ისევ ბავშვების მაღალი სიკვდილიანობა რჩება. მაშინ, როცა ევროკავშირის სახელმწიფოებში 2015 წელს ცოცხლად დაბადებულ 1000 ბავშვზე სიცოცხლის პირველ წელს სიკვდილის 3,7 შემთხვევა დაფიქსირდა, ეს მაჩვენებელი საქართველოში 11,6-ს შეადგენდა, სომხეთში - 12,6-ს. აზერბაიჯანში კი 1000 ბავშვიდან სიცოცხლის პირველი ხუთი წლის განმავლობაში სიკვდილის 27,9 შემთხვევასაც კი ჰქონდა ადგილი.[8] თუმცა ეს მაჩვენებელი წინა წლებთან შედარებით საგრძნობლად გაუმჯობესებულია, რაც გაეროს ათასწლეულის განვითარების მიზნების ფარგლებში განხორციელებული რეფორმირების მცდელობით აიხსნება.[9] ზოგადად, პოსტსაბჭოთა სივრცის მსგავსად, სამხრეთ კავკასიაშიც მოხერხდა ბავშვთა სიკვდილიანობის საგრძნობლად შემცირება.[10] ეს მაჩვენებელი აზერბაიჯანში 2000-დან 2015 წლამდე პერიოდში განახევრდა, საქართველომ და სომხეთმა კი ამ მაჩვენებლის ორი მესამედით შემცირება შეძლო. თუ ბავშვთა სიკვდილიანობასა და მთლიან შიდა პროდუქტს ერთმანეთს დავუკავშირებთ, მაშინ საკმაოდ სანდო ინდიკატორს მივიღებთ იმ მნიშვნელობისა, რომელსაც ამა თუ იმ ქვეყნის პოლიტიკური ელიტა ჯანდაცვის მთელ მოსახლეობაზე გათვლილ ფუნქციონირებად სისტემას ანიჭებს. ბავშვთა სიკვდილიანობა საზოგადოებაში ღარიბებსა და მდიდრებს შორის არსებული უფსკრულის საზომადაც გამოდგება. სომხეთი და საქართველო ყოფილი კომუნისტური სივრცის უკვე იმ სახელმწიფოების რიგს მიეკუთვნებიან, სადაც სიცოცხლის პირველ წლებში ბავშვთა სიკვდილიანობა ამ ქვეყნების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების დონესთან შედარებით დაბალია. რაც შეეხება აზერბაიჯანს, ის, პოლიტიკური მდგომარეობის შკალაზე თავისუფალ-არათავისუფალ ნიშნულებს შორის შეფასების მსგავსად, შუა აზიის რეპრესიული სახელმწიფოების ჯგუფში თურქმენეთისა და უზბეკეთის გვერდით იმყოფება.

გრაფიკი 1: მთლიანი შიდა პროდუქტი და მეძუძური ბავშვების სიკვდილიანობა აღმოსავლეთ ევროპაში (2014)

მეძუძური ბავშვების სიკვდილიანობა 1000 ცოცხლად დაბადებულ ბავშვზე

მთლიანი შიდა პროდუქტი ერთ სულ მოსახლეზე აშშ დოლარში (მსყიდველობითუნარიანობის პარიტეტის გათვალისწინებით)

41 ტაჯიკეთი
37 უზბეკეთი
22 ყირგიზეთი
13 მოლდოვა
14 სომხეთი
12 საქართველო
9 უკრაინა
47 თურქმენეთი
30 აზერბაიჯანი
10 ბულგარეთი
6 სერბეთი
4 ბელორუსი
15 ყაზახეთი
9 რუსეთი
5 უნგრეთი
6 პოლონეთი
4 ხორვატია
7 ლატვია
4 ლიტვა
3 ესტონეთი
3 ჩეხეთის რესპუბლიკა
2 სლოვენია

სამხრეთ კავკასიის სამივე სახელმწიფოს ჯანდაცვის სფეროში განხორციელებული რეფორმებისა და ჰიგიენური მდგომარეობის გაუმჯობესების მიუხედავად, ჯერ კიდევ უწევს ინფექციური დაავადებების წინააღმდეგ ბრძოლა, განსაკუთრებით ტუბერკულოზის, ჰეპატიტისა და, სულ უფრო მეტად, შიდსის წინააღმდეგ. სტატისტიკური მონაცემების სანდოობის დონე მცირეა. ამის მიზეზი არა მარტო მონაცემთა არარსებობაა. ასე მაგალითად, სავარაუდოა, რომ სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოებში ტუბერკულოზის შემთხვევათა რაოდენობა უფრო სწრაფად კლებულობს, ვიდრე ამას სტატისტიკური მონაცემები გვიჩვენებს, რადგან გახშირებული კონტროლი და ახალი ლაბორატორიული საშუალებები ამ შავბნელი ციფრის შემცირებას იწვევს.[11] ნაწილობრივ სხვადასხვანაირად წარმოებული სტატისტიკური აღრიცხვის ბრალია, ასევე, სომხეთსა და საქართველოს შორის არსებული საკმაო განსხვავებები. სამხრეთ კავკასიის ამ სამ სახელმწიფოში  ტუბერკულოზით ახლად დაავადების შემთხვევების შემცირების მიუხედავად, ყოველწლიურად საშუალოდ დაახლოებით 16-ჯერ უფრო მეტი ადამიანი ავადდება, ვიდრე ევროკავშირში (ცხრილი 4). ამას ისიც ემატება, რომ გაჩნდა ტუბერკულოზის მულტირეზისტენტული ბაქტერიები, რომლის წინააღმდეგ ბრძოლაც ჯანდაცვის პოლიტიკის ახალ გამოწვევას წარმოადგენს.[12]

ცხრილი 4: ტუბერკულოზით დაავადების ყოველწლიური ახალი შემთხვევები (100 000 სულ მოსახლეზე)

 

1990

2000

2005

2010

2014

საქართველო

278

254

175

127

106

სომხეთი

18

61

77

63

45

აზერბაიჯანი

319

681

341

128

77

ევროგაერთიანება/

ევროკავშირი

21,5

20

17

14

-

წყარო: European health for all database (HFA DB), World Health Organization  Regional Office for Europe, World Bank World Development Indicators

ჰეპატიტის შემთხვევების რაოდენობამ ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში საგრძნობლად იკლო. თუ 1991 წელს სომხეთში 100 000 მოსახლეზე ამ დაავადების 90 ახალ შემთხვევასთან გვქონდა საქმე, აზერბაიჯანში კი 166,8 ასეთ შემთხვევასთან, 2010 წელს ამ დაავადების მხოლოდ 2-15 ახალი შემთხვევა აღინიშნა.[13] დაავადების შემთხვევების ასეთი რაოდენობა დაახლოებით ევროკავშირის საშუალო მაჩვენებელს შეესაბამება, მეტიც, ეს მაჩვენებლები ბულგარეთისა (31,2) და სლოვაკეთის (26,75) მონაცემებზე მნიშვნელოვნად დაბალიც კია. A-ჰეპატიტის შედარებით მსუბუქი და ძირითადად გართულებების გარეშე განკურნებადი ფორმა, როგორც წესი, არ აისახება სტატისტიკურ მონაცემებში. რაკი ამ დაავადების გავრცელება, სხვათა შორის, დაბინძურებული სასმელი წყლითა და საკვებითაც ხდება, დაავადების ხშირი შემთხვევების არსებობა უნდა ვივარაუდოთ.[14] სისხლის საშუალებით გადამდები უფრო მძიმე C-ჰეპატიტით დაავადების ახალ შემთხვევებს ნარკოტიკების მოხმარება, ან არასტერილური საოპერაციო იარაღების გამოყენება იწვევს. ამ გზით 2014 წელს სომხეთის ერთ საავადმყოფოში ამ ვირუსით თორმეტ ადამიანზე მეტი დაავადდა.[15]

იმუნიტეტის ქრონიკული დაავადების, შიდსის გამომწვევი HI-ვირუსით ინფიცირებულ ადამიანთა რაოდენობა კავკასიაშიც გაიზარდა. UNAIDS-ის ვარაუდით, 2014 წელს სამხრეთ კავკასიაში ამ HI-ვირუსით დაავადებული 18 900 ადამიანი ცხოვრობდა. ამ დაავადების გავრცელების დონე საქართველოში 0,3 პროცენტს შეადგენს, სომხეთში - 0,2 პროცენტს, აზერბაიჯანში კი, გერმანიის მსგავსად, 0,1 პროცენტს. რუსეთში, სადაც UNAIDS-ის სავარაუდო მონაცემებით, HI-ვირუსით ინფიცირებული 850 000-დან 1,3 მილიონამდე ადამიანი ცხოვრობს, ამ დაავადების გავრცელების დონე 1,1 პროცენტია, უკრაინაში კი - 0,9 პროცენტი.[16]

ცხრილი 5: HI-ვირუსის მატარებელ ადამიანთა რაოდენობა (UNAIDS-ის სავარაუდო მონაცემები)

 

2011

2012

2013

2014

საქართველო

5100

5600

6100

6500

სომხეთი

3600

3700

3800

4000

აზერბაიჯანი

6900

7400

7900

8400

წყარო: UNAIDS, <http://aidsinfo.unaids.org/&gt;

მართალია, შიდსით დაავადებულ ადამიანთა რაოდენობა სამხრეთ კავკასიაში აბსოლუტური თუ მოსახლეობის საერთო რაოდენობასთან შეფარდებული მაჩვენებლის მიხედვით საკმაოდ მცირეა, შემაშფოთებელია ამ დაავადებით ახლად დაავადების მზარდი მაჩვენებლები სამხრეთ კავკასიის სამივე სახელმწიფოში. სამხრეთ კავკასიაში HI-ვირუსის ფართოდ გავრცელება, უპირველეს ყოვლისა, დაუცველი სექსითა და ამ ვირუსის გადატანის საშიშროების შესახებ ინფორმირებულობის ნაკლებობით აიხსნება. სამხრეთ კავკასიაში ჰეტეროსექსუალ წყვილებს შორის დაუცველი სექსუალური კონტაქტი, დასავლეთ ევროპისგან განსხვავებით, HI-ვირუსით ინფიცირების ყველაზე ხშირი - ნარკოტიკების მოხმარებაზე ბევრად უფრო ხშირი - ფაქტორია.

ჯანდაცვის სისტემებში არსებული პრობლემები - და რეფორმირების მცდელობები

ჯანდაცვის საბჭოთა სისტემა კარგად იყო განვითარებული და, რამდენიმე მაჩვენებლის მიხედვით, დასავლეთევროპულ სახელმწიფოებთან შედარებით უფრო დიდი მოცულობისაც კი იყო (ცხრილი 5). ამ მემკვიდრეობით სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოებმაც ისარგებლეს.

ცხრილი 6: საავადმყოფოს საწოლების რაოდენობა 100 000 სულ მოსახლეზე

 

1990

1995

2000

2005

2010

2013

საქართველო

980

770

480,75

391,96

299,34

258,51

სომხეთი

909,48

880,62

644,43

446,09

373,46

405,96

აზერბაიჯანი

1009,78

1001,8

868,51

821,06

505,72

468,83

ევროგაერთიანება/

ევროკავშირი

746,65

695,39

642,54

587,29

540,68

527,43

წყარო: European health for all database (HFA DB), World Health Organization Regional Office for Europe, World Bank World Development Indicators

ნავთობის სფეროს მუშაკთა ცენტრალური საავადმყოფო ბაქოში

ამ ქვეყნებმა მემკვიდრეობად ამას გარდა მძიმე სტრუქტურული პრობლემებიც მიიღეს. საავადმყოფოების, იქ არსებული საწოლებისა და საავადმყოფოებში დასაქმებულ ექიმთა რაოდენობა დიდი იყო. თუმცა კარგ სამედიცინო მომსახურებას მხოლოდ ეს ფაქტორი როდი განსაზღვრავს. მთლიანი სისტემა არაეფექტიანი და ძალიან ხარჯიანი გახლდათ, 1960-იანი წლებიდან მოყოლებული კი დაფინანსების ქრონიკულ ნაკლებობასაც განიცდიდა. ის რეფორმები, რომლებიც პერესტროიკის დროს მომზადდა, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ აღარ განხორციელებულა.

ამ ქვეყნების სახალხო ეკონომიკების ნგრევამ, მეტადრე 1990-იანი წლების პირველ ნახევარში, ჯანდაცვის სისტემის სახელმწიფო დაფინანსების მასობრივი შეზღუდვა და ამ არაეფექტიანი სისტემის კოლაფსის ზღვრამდე მიყვანა გამოიწვია. საავადმყოფოებისა და ექიმების დაფინანსება შეფერხდა ან საერთოდ შეწყდა, სამედიცინო მომსახურების ხარისხი გაფუჭდა, აღჭურვილობა მოძველდა, მედიკამენტები დეფიციტური გახდა. პაციენტებს სამედიცინო მომსახურებისთვის სულ უფრო მეტის გადახდა უწევდათ, იქნებოდა ეს იმის გამო, რომ გარკვეული მედიკამენტები თუ თერაპია მომსახურების კატალოგიდან უკვე ამოღებული იყო, თუ იმის გამო, რომ საავადმყოფოს არ გააჩნდა პაციენტისთვის კუთვნილი მომსახურების გაწევის სახსრები. ასეთ ვითარებაში კორუფცია გაბატონდა. მცირე ხელფასის გამო ექიმები და ექთნებიც ხშირად არაოფიციალურად გადასახად თანხებს ითხოვდნენ.

მოვლენების ასეთი განვითარება განსაკუთრებით მძიმე იყო რეალური ხელფასების შემცირებისა და სიღარიბის ზრდის ფონზე. ასე მაგალითად, 1995 წელს რეალური ხელფასები საქართველოში 1989 წლის დონის 28,2 პროცენტს შეადგენდა, აზერბაიჯანში კი 13,9 პროცენტს.[17] სომხეთში რეალური ხელფასების დონემ 1993 წელს ათ პროცენტზე ნაკლებიც კი შეადგინა. ამ ყველაფრის შედეგი იყო სამედიცინო მომსახურების მიღების არათანაბარი შესაძლებლობები. მოსახლეობის დიდ ნაწილს სამედიცინო პერსონალისთვის ქრთამის გადახდის საშუალება არ ჰქონდა. სამხრეთ კავკასიის ჯანდაცვის „უფასო“ სისტემა მოსახლეობისთვის მეტისმეტად ძვირი გახდა.

ამ მდგომარეობიდან თავის დასაღწევად, სამხრეთ კავკასიის ამ სამმა სახელმწიფომ 1990-იანი წლების შუა ხანებიდან ჯანდაცვის სისტემაში რეფორმები წამოიწყო. ასე მაგალითად, საქართველომ 1995 წელს სოციალური დაზღვევის გადასახადების საფუძველზე სავალდებულო სახელმწიფო სამედიცინო დაზღვევა შემოიღო. თუმცა ეს სისტემა ვარდების რევოლუციისა და ქვეყანაში 2003/2004 წლების ძალაუფლების შეცვლის შემდგომ ისევ გაუქმდა. ახალი მთავრობის განცხადებით, ასეთი სისტემის ბიუროკრატიული დანახარჯი მეტისმეტად დიდი გამოდგა.[18] ამის მერე საქართველოში, ისევე როგორც, სომხეთსა და აზერბაიჯანში, გადასახადებით დაფინანსებული სახელმწიფო ჯანდაცვის პირველადი მომსახურება არსებობს, რაც უფასო გახლავთ. სახელმწიფო გვთავაზობს სამედიცინო მომსახურების საბაზისო პაკეტით უზრუნველყოფას. ეს პაკეტი მოიცავს ფეხმძიმე ქალებისა და დედების მომსახურებას, ამბულატორიულ და სტაციონარულ სამედიცინო მომსახურებას, სისხლის გადასხმას, დიალიზს, ინფექციური დაავადებების მკურნალობას და ასევე, საქართველოსა და სომხეთში, უკვე პროფილაქტიკურ და საკონსულტაციო მომსახურებასაც. მაგრამ მოსახლეობას მომსახურების საფასურის ან თანადაფინანსების თანხის გადახდა მაინც უწევს. ეს თანხა ავადმყოფობის, მკურნალობისა და საჭირო მედიკამენტების მიხედვით განისაზღვრება და მას საზოგადოებრივი ჯანდაცვის დაფინანსებისთვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს. სამივე ამ სახელმწიფოში სამედიცინო მომსახურებისთვის გაღებული მთლიანი კერძო ხარჯები აჭარბებს ჯანდაცვისთვის სახელმწიფოს მიერ გაღებულ ხარჯებს. და ეს მაშინაც კი, თუ მხოლოდ ჩვეულებრივ გადასახადებსა და ექიმების ჰონორარებს აღვრიცხავთ, არაოფიციალურ გადასახადებს კი მხედველობაში არ მივიღებთ. კერძო თანადაფინანსების თანხა 2013 წელს საქართველოში ჯანდაცვის მთლიანი მომსახურების ხარჯების 61,9 პროცენტს შეადგენდა, სომხეთში - 54,7 პროცენტს, ხოლო აზერბაიჯანში - 71 პროცენტს.[19] თანადაფინანსების მაღალი დონე, სოციალურად დაუცველი პირების, პენსიონერებისა და ოჯახებისთვის არსებული შეღავათების მიუხედავად, მძიმე ტვირთად აწვება მოსახლეობას და ჯანდაცვის სფეროს მომსახურების უთანასწორობაზე მიუთითებს.

იმ დროს, როცა აზერბაიჯანის საზოგადოებრივი ჯანდაცვა ჯერ კიდევ საბჭოთა მოდელის მსგავსად ცენტრალისტურად არის ორგანიზებული, საქართველოში ჯანდაცვის პოლიტიკურმა ინფრასტრუქტურამ, ანუ, უპირველეს ყოვლისა, საავადმყოფოებისა და პოლიკლინიკების ქსელმა, დეცენტრალიზაცია და პრივატიზაცია განიცადა, ისე, რომ სახელმწიფო საკუთრება ხელშეუხებელი დარჩა. მიზანმიმართულ რეფორმებს ზემოთ ნახსენები გამოწვევების მიუხედავად, შესამჩნევი შედეგი აქვს და, ამრიგად, მოსახლეობის სამედიცინო მომსახურებას აუმჯობესებს. ეს რეფორმებია, მაგალითად, 100-ზე მეტი საავადმყოფოს ფართომასშტაბიანი სარემონტო სამუშაოები და ახლებური სტრუქტურირება, აგრეთვე მოსახლეობის უღარიბესი ფენებისთვის სამედიცინო მომსახურების გაზრდილი სახელმწიფო დაფინანსება. მომავალი წლების გამოწვევა იქნება, ძირითადად მედიკამენტების თვალსაზრისით, კერძო თანადაფინანსების მაღალი დონის შემცირება, რათა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის სისტემა უპირველესად სიღარიბის ზღვარს მიღმა მყოფ ადამიანებს მოხმარდეს.[20] სომხეთისთვისაც ყველაზე დიდ გამოწვევას ეს ვითარება წარმოადგენს.[21] იქ დღის წესრიგში ისევ დგას ქალაქების საავადმყოფოების პერსონალის საბჭოთა დროინდელი გაბერილი შტატების შემცირება და სოფლის მოსახლეობის საფუძვლიანი სამედიცინო მომსახურებით ჩანაცვლება. საამისოდ უკვე გადაიდგა პირველი ნაბიჯები საერთაშორისო დახმარების წყალობით, მაგალითად, მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის მიერ რეფორმების დიდი პროგრამების განხორციელებით.

აზერბაიჯანის ჯანდაცვის სექტორში სომხეთისა და საქართველოს მსგავსი რეფორმები არ ჩატარებულა.[22] ეს, უპირველეს ყოვლისა, მთიანი ყარაბაღის კონფლიქტმა და ქვეყნის შიგნით იძულებით გადაადგილებულ პირთა დიდმა რაოდენობამ გამოიწვია. ამიტომ, ჯანდაცვის დაწესებულებების ეფექტიანობა დღესაც სავალალო დღეშია. საბჭოური გეგმიური ეკონომიკის გავლენა აზერბაიჯანში ყველაზე საგრძნობია. დღემდე არ ხდება საავადმყოფოებში რაციონალური საბიუჯეტო დაგეგმარება. არადა თავისი ორივე მეზობელი სახელმწიფოსგან განსხვავებით, აზერბაიჯანი, როგორც ნავთობის დიდი მარაგების მქონე სახელმწიფო, საკმარის ფინანსურ რესურსებს ფლობს საზოგადოებრივი ჯანდაცვის რეფორმირებისათვის. ჯანდაცვით უზრუნველყოფის სავალალო მდგომარეობა პოლიტიკური გაუმართაობის გამოხატულებაა. მომავალი გვიჩვენებს, თუ რამდენად სერიოზულია რეფორმირების უკვე მრავალი წლის წინ გაცხადებული გეგმები.

ჯანდაცვის პოლიტიკის ფუნდამენტური ცვლილების პროცესი ფართოდაა გაჩაღებული სამხრეთ კავკასიაში. რეფორმების პირველი წარმატებები გვიჩვენებს, რომ პრინციპულად შესაძლებელია ჯანდაცვის ძირითადად საავადმყოფოებზე დაფუძნებული, ზედმიწევნით სპეციალიზებული საბჭოთა სისტემის უფრო ეფექტიან პირველად მომსახურებად გარდაქმნა.

იქნება თუ არა წარმატებული მიმდინარე და დაგეგმილი რეფორმები, ეს ასახვას სამედიცინო ინდიკატორებზეც ჰპოვებს. ყოველ შემთხვევაში, უკვე მოხერხდა სიცოცხლის შემცირებული საშუალო ხანგრძლივობის კვლავ გაზრდა, ახალშობილების სიცოცხლის შანსების შესამჩნევი გაუმჯობესება და რიგი ცენტრალური ინფექციური დაავადებების გავრცელების მდგრადი შეჩერება. ასეთი წარმატებების მიღწევა თავისთავადი სულაც არ არის, რასაც შუა აზიის ქვეყნების მდგომარეობაც ცხადყოფს.[23]

განათლების ხელმისაწვდომობა: განათლების სისტემა

სამხრეთ კავკასიის სამი სახელმწიფოს განათლების სისტემებიც საბჭოთა კავშირის დაშლამდე მოსკოვის შტაბიდან გაკეთებულ მითითებებზე იყო დამოკიდებული. გარდაქმნა დღემდე არ დასრულებულა. ეს რეფორმები განათლების სისტემის როგორც ორგანიზებასა და დაფინანსებას, ასევე სასწავლო მასალასა და დიდაქტიკასაც მოიცავს. ერთ-ერთი განსაკუთრებულობა აზერბაიჯანში ის იყო, რომ 1991 წლის ბოლოს ამ ქვეყანამ კირილიცა, როგორც დამწერლობა, გააუქმა და ლათინურ ანბანს დაუბრუნდა, - კერძოდ კი თურქული ანბანის ხუთი დამატებითი ასო-ნიშნით გავრცობილ მის ვარიანტს, - რომელიც აქ ჯერ კიდევ 1920-იან და 1930-იან წლებში გამოიყენებოდა სპარსულ-არაბული ანბანის გაუქმების შემდეგ. სომხეთსა და საქართველოში კი საბჭოთა კავშირის დროსაც შესაბამისი ტრადიციული დამწერლობები გამოიყენებოდა. სამხრეთ კავკასიის ამ სამივე სახელმწიფოში 1991 წლის შემდგომ განათლების მრავალი რეფორმა იქნა ინიცირებული. ამ რესტრუქტურიზაციის წარმატება ორი რაოდენობრივი ინდიკატორის საშუალებით იზომება: სკოლებში მოსწავლეთა რაოდენობითა და განათლების სფეროზე გაწეული ხარჯებით.

სკოლის მოსწავლეთა რაოდენობა

სომხეთში, აზერბაიჯანსა და საქართველოში ერთიდან ექვსი წლის ასაკამდე ბავშვებს შეუძლიათ პირველი ოჯახს გარე აღზრდა საბავშვო ბაღში ან სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებაში გაიარონ. ასეთ დაწესებულებებში, სადაც საბჭოთა კავშირის დროს ბავშვების დიდი ნაწილი დადიოდა, 1992 წლის შემდეგ ბავშვების რეგისტრაციის რაოდენობამ მკვეთრად იკლო. ბევრი ბაგა ბაღი, საბავშვო ბაღი თუ სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულება, რომლებსაც უწინ კოლმეურნეობები თუ საწარმოები აფინანსებდნენ, დაიხურა; ხოლო დარჩენილი დაწესებულებები ფასიანი გახდა.[24] განსაკუთრებით სწორედ ქალების უმუშევრობის მაღალმა დონემ აიძულა ბევრი ოჯახი, შვილების სკოლამდელ აღზრდაზე უარი ეთქვა.

სამიდან ექვს წლამდე ასაკის ბავშვების წილი, რომლებიც სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებებში დადიოდნენ, 1991-დან 1998 წლამდე შემცირდა: სომხეთში 47-დან 26 პროცენტამდე, აზერბაიჯანში - 19-დან 18 პროცენტამდე, საქართველოში კი - 59-დან 32 პროცენტამდე.[25] სომხეთმა განათლების სფეროსთვის გაწეული ხარჯები მკვეთრად შეამცირა, ისე, რომ, იმავდროულად, სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებაში მოსიარულე ბავშვების წილიც განაგრძობდა შემცირებას.[26] 2001 წლიდან საბავშვო ბაღებსა და სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებებში ბავშვების რეგისტრაციამ ნელ-ნელა ისევ იმატა. რეგისტრაციების მთლიანი რაოდენობა კი სამხრეთ კავკასიის სამივე სახელმწიფოში 1990 წლის დონეს ბევრად ჩამორჩება. დღესდღეობით საქართველოში სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებაში ბავშვების 58 პროცენტი დადის, სომხეთში - 51 პროცენტი, აზერბაიჯანში კი - მხოლოდ 27 პროცენტი. იმ ბავშვების წილი, რომლებიც 6-დან 14-წლამდე ასაკში სკოლაში დადიოდნენ, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ წლებში სტაბილური დარჩა, მოგვიანებით 1990-იანი წლების შუა ხანებში კი, სავალდებულო სასკოლო განათლების მიუხედავად, შემცირდა.[27]

მიხეილ სააკაშვილის მიერ 2002 წლიდან გატარებული სასკოლო რეფორმები შედეგიანი გამოდგა: საქართველომ გასული 20 წლის განმავლობაში 20 პროცენტიანი მატება აჩვენა.[28]

ცხრილი 7: დაწყებით სკოლებში მოსწავლეების რაოდენობა* (სახელმწიფოს მიერ დადგენილი დაწყებითი სკოლის ასაკის ბავშვების მთლიანი რაოდენობის პროცენტული მაჩვენებელი)

 

1995

2005

2012

სომხეთი

91

94

102 (2009)

აზერბაიჯანი

112

96

98

საქართველო

84

95

106

წყარო: World Bank, <http://data.worldbank.org/indicator/SE.PRM.ENRR&gt;

*დაწყებითი სკოლა განათლების კლასიფიკაციის საერთაშორისო სტანდარტის (ISCED - International Standard Classification of Education) მიერ დაწესებული სკოლის ტიპთა კლასიფიკაციის პირველ საფეხურს ნიშნავს

უფრო მოულოდნელი გამოდგა საშუალო სკოლებში მოსწავლეების რაოდენობის საკითხი. იმ ბავშვების წილი, რომლებიც ამ ტიპის სკოლებში დადიოდნენ, სომხეთსა და აზერბაიჯანში 1990-იან წლებში საკმაოდ სტაბილური დარჩა. ის, რომ საქართველოში საშუალო სკოლების მოსწავლეების რაოდენობა მნიშვნელოვნად შემცირდა 1990-იანი წლების შუა ხანებში, ბავშვთა ყველა შესაბამის ასაკობრივ ჯგუფში არა მხოლოდ ტრანსფორმაციის სიძნელეებით, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის სეპარატისტული კონფლიქტებით აიხსნება.[29]

ცხრილი 8: საშუალო სკოლებში მოსწავლეების რაოდენობა* (პროცენტული მაჩვენებელი ყველა შესაბამისი ასაკობრივი ჯგუფის ბავშვებისა)

 

1991

1995

2005

2012

სომხეთი

91

95 (1994)

91

97 (2009)

აზერბაიჯანი

88

83

-

100

საქართველო

95

77

82

101 (2003)

წყარო: World Bank, <http://data.worldbank.org/indicator/SE.SEC.ENRR&gt;
*საშუალო საფეხური ISCED-ს კლასიფიკაციის მე-2 და მე-3 საფეხურს მოიცავს

უმაღლესი განათლების სფეროში ყველაზე უფრო დიდ ჩამორჩენას აზერბაიჯანში ვხედავთ. უმაღლესი განათლების სასწავლო დაწესებულებებში რეგისტრირებული ახალგაზრდების 20 პროცენტიანი რაოდენობით ეს ქვეყანა ეუთოს ქვეყნებში ბოლოს წინა ადგილზეა და ამ ქვეყნებიდან მხოლოდ თურქმენეთს უსწრებს. ეს პროცენტული მაჩვენებელი ტაჯიკეთშიც კი უფრო მაღალია (24 პროცენტი), საქართველოში კი - ერთნახევარჯერ მეტია. სომხეთში ეს მაჩვენებელი ორჯერ უფრო მეტია, რუსეთსა და უკრაინაში კი დაახლოებით 80 პროცენტით - ოთხჯერ უფრო მაღალია.

ცხრილი 9: მესამე საფეხურის საგანმანათლებლო დაწესებულებებში მოსწავლეების რაოდენობა* (პროცენტული მაჩვენებელი ყველა შესაბამისი ასაკობრივი ჯგუფის ახალგაზრდებისა)

 

1991

1995

2005

2012

სომხეთი

25

19

38

46

აზერბაიჯანი

24

18

-

20

საქართველო

37

44

47

28

წყარო: World Bank, <http://data.worldbank.org/indicator/SE.TER.ENRR&gt;
*მესამე საფეხური ISCED-ს შკალის მე-5-დან მე-8 დონის საგანმანათლებლო დაწესებულებებს გულისხმობს

ინვესტიცია უკეთესი მომავლისათვის?

1990-იან წლებში განათლების სფეროსთვის გაღებული ხარჯების შესახებ მონაცემები ან საერთოდ არ არსებობს, ან ნაკლოვანია. სანდო მონაცემები მხოლოდ ჩვენი ათასწლეულის დასაწყისში აღირიცხა და დაარქივდა, მაგრამ შედარებით ახალი სტატისტიკური მონაცემებიც ნაწილობრივ არასრული და მცდარია. ყოველ შემთხვევაში, ეჭვგარეშეა ის ფაქტი, რომ სამხრეთ კავკასიის სამივე სახელმწიფოს განათლების სექტორი, მრავალი სხვა ევროპული სახელმწიფოსგან განსხვავებით, დაფინანსების უკმარისობას განიცდის. განათლების სექტორის ბიუჯეტი აზერბაიჯანში, სომხეთსა და საქართველოში გასული 15 წლის განმავლობაში მთლიანი შიდა პროდუქტის რაოდენობის ორიდან ოთხ პროცენტს შეადგენდა. აზერბაიჯანში, სადაც განათლების სფეროსთვის გაღებული ხარჯების წილი ჯერ კიდევ 2000 წელს მეზობელი სახელმწიფოების შესაბამის ხარჯებთან შედარებით საგრძნობლად მაღალი იყო, განათლების სექტორის დაფინანსება იმ ტემპით არ გაზრდილა, რა ტემპითაც ნავთობის ბუმის შემდეგ ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტი გაიზარდა. სტატისტიკური თვალსაზრისით, ამ მხრივ ეს სამი სახელმწიფო ერთმანეთს დაუახლოვდა და დაახლოებით 2 პროცენტიანი მაჩვენებლის საერთო დონეს მიაღწია. შედარებისთვის: ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) წევრი ქვეყნების საშუალო მაჩვენებელი 2000-იანი წლების ბოლოს 6,2 პროცენტს შეადგენდა. ეს მონაცემები იმაზე როდი მეტყველებს, რომ განათლება ამ სამ საზოგადოებაში უფრო ნაკლებად ფასობს, ვიდრე ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) წევრ სხვა ქვეყნებში, არამედ იმ ფაქტს ასახავს, რომ სახელმწიფოს არ ძალუძს მომავალი თაობების კეთილდღეობის უზრუნველყოფა. ამ მონაცემებში სოციალური უთანასწორობა გამოსჭვივის, რადგან საზოგადოების მაღალი შემოსავლის მქონე ფენას კერძო სახის განათლებაზე მიუწვდება ხელი.

ცხრილი 10: განათლების სფეროსთვის გაღებული დანახარჯები (მთლიანი შიდა პროდუქტის პროცენტული მაჩვენებელი)

 

2000

2005

2009

2013

სომხეთი

2,8

2,7

3,8

2,3

აზერბაიჯანი

3,9

3,0

3,2

2,4 (2011)

საქართველო

2,2

2,5

3,2

2,0 (2012)

წყარო: <http://data.worldbank.org/indicator/SE.XPD.TOTL.GD.ZS?page=2&gt;

აბსოლუტური მაჩვენებლების მიხედვით აზერბაიჯანის მონაცემები საგრძნობლად გაიზარდა: 2004 წელს 294 მილიონი მანათიდან - 2013 წელს 1,5 მილიარდ მანათამდე. თუმცა, როგორც ჩანს, ამ ქვეყნის განათლების სისტემაში ხარისხობრივი პრობლემები მრავლადაა. PISA-ს მიერ ჩატარებულ გამოკვლევაში, რაც წაკითხულის გაგებას, მათემატიკურ უნარებსა და საბუნებისმეტყველო ცოდნას მოიცავს, აზერბაიჯანმა OECD-ს საშუალო მონაცემზე უფრო დაბალი შედეგი აჩვენა.[30] მიუხედავად იმისა, რომ აზერბაიჯანი, 2005 წლიდან მოყოლებული, ბოლონიის პროცესის მონაწილეა, მსოფლიო ბანკი მის მიერ ჩატარებულ ერთ კვლევაში იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ უმაღლესი განათლების ხარისხი ამ ქვეყანაში ჯერ კიდევ ძალიან დაბალია. არ არის ხარისხის გარანტიის მექანიზმები, რაც აზერბაიჯანში მოპოვებული დიპლომების აღიარების წინაპირობა გახდებოდა. საუნივერსიტეტო სისტემას არ შეაქვს წვლილი ახალგაზრდებისთვის ისეთი განათლების მიცემაში, როგორიც 21-ე საუკუნეში ქვეყნის კონკურენტუნარიან ეკონომიკას  ესაჭიროება.[31] სამხრეთ კავკასიის ამ სამი სახელმწიფოდან განათლების საუკეთესო სისტემით საქართველოს შეუძლია იამაყოს, მიუხედავად დაფინანსების შედარებით დაბალი წილობრივი რაოდენობისა.[32] სწორედ აზერბაიჯანთან მიმართებით შეიძლება გამოითქვას იმის ვარაუდი, რომ ქვეყნის ნედლეულით სიმდიდრე განათლების სისტემაზე მოქმედი ფაქტორია: საქართველო, როგორც ნედლეულით ღარიბი ქვეყანა, ადამიანური კაპიტალის მაღალ ხარისხზეა დამოკიდებული, ნაკლები საშუალებებით უფრო მეტს აღწევს, ვიდრე ნედლეულით მდიდარი აზერბაიჯანი, სადაც შესაბამისი სტიმული არ არსებობს.

საქართველოში გასულ ათწლეულში ნაკლები საშუალებებით ბევრი რამის მიღწევა მოხერხდა, მაშინ როცა მანამდე საქართველოს თავი ძლივს გაჰქონდა და UNICEF-მა ჯერ კიდევ 2008 წელს აღნიშნა, რომ „ბევრი სკოლის მდგომარეობა სულ უფრო უარესდება, ისე, რომ იქ სწავლის და სწავლების მინიმალური პირობები აღარ არსებობს“.[33]

თუმცა არც განათლების ქართულ სისტემას ძალუძს, განათლებით განპირობებული სოციალური მობილობის მეშვეობით შესაძლებლობების გარკვეული თანასწორობის გარანტირება. მცირე შემოსავლის მქონე ოჯახების ბავშვების წილი, რომლებიც სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულებაში დადიან, 20-30 პროცენტით უფრო დაბალია, ვიდრე შეძლებული მშობლების იმავე ასაკის შვილებისა. შემოსავლებს შორის განსხვავება უფრო ძლიერად უმაღლესი განათლების შემთხვევაში ვლინდება. სტატისტიკურ მონაცემებს შორის სხვაობა - რაც მაინც და მაინც დისკრიმინაციით არ უნდა აიხსნას - ენობრივ ჯგუფებს შორისაც არსებობს. სტატისტიკის მიხედვით საქართველოს სამხრეთში მცხოვრები აზერბაიჯანელებისა და სომხების, ისევე როგორც სხვა ხალხებისა თუ ენობრივი ჯგუფების ოჯახების შვილების უფრო ნაკლები რაოდენობა დადის სკოლამდელ საგანმანათლებლო დაწესებულებაში და მათი უფრო ნაკლები რაოდენობა სწავლობს უმაღლეს სასწავლებლებში, ვიდრე ქართველი მშობლების შვილები.[34]

განათლების რეფორმები და განათლების ახალი შინაარსი

მას შემდეგ, რაც 1990-იანი წლების პირველ ნახევარში განათლების სისტემის დაფინანსება მოიშალა, ისე, რომ სამოქალაქო ომისა და სახელმწიფოს ნგრევის პროცესში მყოფ სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფოებს რეფორმირების სათანადო სტრატეგია არ შეუმუშავებიათ, ასეთი სახის რეფორმებს დაახლოებით 1995 წლიდან მიმართეს. აზერბაიჯანმა, სომხეთმა და საქართველომ აქცენტი სამი სახის სიახლეზე გააკეთეს: 1) განათლების სახელმწიფო მონოპოლიის გაუქმებაზე; 2) სკოლის თავისუფალი არჩევის უფლებასა; და 3) მართვის დეცენტრალიზაციაზე.

თანდათანობით სასწავლო გეგმები შეცვალეს და ახალი სახელმძღვანელოები შემოიღეს. ამას გარდა სასკოლო სახელმძღვანელოების კონკურენტი გამომცემლობებიც გაჩნდა და მათი წყალობით სასწავლო წიგნების არჩევანიც გაფართოვდა.[35] დეცენტრალიზაციამ - რაც ყოველთვის ლიბერალური აზროვნების შედეგად კი არა, არამედ ხშირად ცენტრალური სამსახურების ავტორიტეტის ფაქტობრივი დაკარგვის გამო ხდებოდა - უმაღლესი სასწავლებლების მიერ ავტონომიის მოპოვებას შეუწყო ხელი.[36]

სომხეთში, ისევე როგორც აზერბაიჯანსა და საქართველოში, განათლების სექტორში განხორციელებულ რეფორმებს თვალყურს ადევნებენ და აფინანსებენ საზღვარგარეთ არსებული მხარეები, როგორიცაა მსოფლიო ბანკი, ღია საზოგადოების ინსტიტუტი და UNICEF-ი. ასე მაგალითად, მსოფლიო ბანკმა 1997-დან 2002 წლამდე სომხეთში „Education Financing & Management Reform Project“ 15 მილიონი აშშ დოლარით დააფინანსა (პროექტის მთლიანი მოცულობა 23,9 მილიონი აშშ დოლარი), 2004-დან 2009 წლამდე „Education Quality and Relevance Program“ 19 მილიონი აშშ დოლარით (პროგრამის მთლიანი მოცულობა 21,7 მილიონი აშშ დოლარი), ხოლო 2009-2015 წლებში ფინალური პროგრამა „Second Education Quality and Releavance Project“ - 25 მილიონი აშშ დოლარით (პროექტის საერთო ღირებულება 31,26 მილიონი აშშ დოლარი). 2014 წლიდან „Education Improvement Project“ ხორციელდება, რომლის დაფინანსებასაც მსოფლიო ბანკი 2019 წლამდე მთლიანად 30 მილიონი აშშ დოლარით აპირებს (პროექტის მთლიანი სავარაუდო მოცულობა 37,5 მილიონი აშშ დოლარია).[37] მსოფლიო ბანკმა დაახლოებით ამავე მოცულობის მსგავსი პროექტები საქართველოსა და აზერბაიჯანშიც დააფინანსა.

ინტერნაციონალიზაცია სასკოლო სისტემების ერთმანეთთან დაახლოებასაც გულისხმობს. 2009 წლიდან საქართველოში სასკოლო ატესტატი, როგორც წესი, თორმეტი სასწავლო წლის დამთავრების შემდეგ მიიღება. ეს თორმეტი წელი დაწყებითი სკოლის ექვსი წლის, ოთხწლიანი საბაზისო სასკოლო პერიოდისა და ორწლიანი ზედა საფეხურისგან შედგება. სასკოლო სისტემა სომხეთსა და აზერბაიჯანშიც ამის მსგავსადაა აგებული.

სომხეთში განათლების რეფორმები დაწყებით და საშუალო სასკოლო განათლებაზეა ორიენტირებული; პროფესიული საგანმანათლებლო დაწესებულებების სფეროში კი ცოტა რამ შეიცვალა.[38] 2006 წელს ყველა საშუალო სკოლისთვის სავალდებულო მეცხრე კლასი შემოიღეს. ამასთანავე, იმავე წელს 1-9 კლასების სასწავლო გეგმებში მნიშვნელოვანი ცვლილებები იქნა შეტანილი. უნარები, ეგრეთ წოდებული soft skills, როგორებიცაა გუნდური მუშაობა, ემპათია, ანდა ინტერკულტურული კომპეტენცია, უკვე სასწავლო პროგრამის ნაწილია.[39]

2004 წელს საქართველოს უმაღლესმა საგანმანათლებლო სისტემამ საფუძვლიანი რესტრუქტურიზაცია განიცადა, რომელსაც სკოლებისა და უნივერსიტეტების ხარისხი საერთაშორისო დონეზე უნდა აეყვანა. ასე მაგალითად, შემოღებულ იქნა ეროვნული მასშტაბის საუნივერსიტეტო მისაღები გამოცდა კორუფციის შეზღუდვის მიზნით. სერტიფიკაციის მეთოდი კი უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების ხარისხობრივი სტანდარტების შესაბამისობას უზრუნველყოფს. სკოლების სფეროში ჩატარებული რეფორმებიც ამავე მიმართულებით მიმდინარეობს. 2007 წელს სკოლაში სწავლის მთლიანი დრო თერთმეტიდან თორმეტ სასწავლო წლამდე გაიზარდა, 2011/2012 სასწავლო წლიდან მოყოლებული სავალდებულო გახდა ინგლისური ენის სწავლება დაწყებითი სკოლის პირველი კლასიდანვე. ცენტრალური საატესტაციო გამოცდაც 2012 წელს შემოიღეს.[40]


[2] Pierre Verluise: Armenia in Crisis: The 1988 Earthquake. Detroit 1995, გვ. 35 და შემდეგ.

[3] Barbara A. Anderson, Brian D. Silver: Issue of data quality in assessing mortality trends and levels in the new independent states, in: Jose Luis Bobadilla, Christine A. Costello, Faith Mitchell (გამომცემლები): Premature Death in the New Independent States. Washington, D.C. 1997, zit. nach: Martin McKee, Laurent Chenet: Patterns of Health, in: Martin McKee, Judith Healy, Jane Falkingham (გამომცემლები): Health Care in Central Asia. Buckingham, Philadelphia 2002, გვ. 57–66, აქ გვ. 59.

[4] WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2015. Armenien: <www.who.int/tobacco/ surveillance/policy/country_profile/arm.pdf>. – Aserbaidschan: <www.who.int/tobacco/ surveillance/policy/country_profile/aze.pdf>. – Georgien: <www.who.int/tobacco/ surveillance/ policy/country_profile/geo.pdf>.

[5] WHO: Alcohol Consumption: Levels and Patterns. Georgien: <www.who.int/substance_ abuse/publications/global_alcohol_report/profiles/geo.pdf>. – Aserbaidschan: <www.who.int/ substance_abuse/publications/global_alcohol_report/profiles/aze.pdf>.

[6] WHO: Global Health Observatory data repository. National surveys on adult alcohol consumption, <http://apps.who.int/gho/data/node.imr.SA_0000001773?lang=en&gt;.  

[7] WHO: 10 Health Questions about the Caucasus and Central Asia, Copenhagen 2009,   <www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0015/43323/E92744.pdf?ua=1

[8] WHO Statistical Information System (WHOSIS), <www.who.int/whosis/database/core/ core_select_process.cfm>.

[9] UN Millenium Development Goals: <www.un.org/millenniumgoals/childhealth.shtml&gt;.

[10] UNECE: Infant mortality rate falling in UNECE region, <www.unece.org/news/infant_ mortality_rate.html>.

[11] Tata Chanturidze et al.: Georgia: Health system review 2009. Copenhagen 2009, გვ. 10 და შემდეგ.

[12] Nino Mdivani et al.: High prevalence of multidrug-resistant tuberculosis in Georgia, in: International Journal of Infectious Diseases, 12/6 (2008), გვ. 635–644,  <www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1201971208000817&gt;.

[13] European health for all database (HFA-DB).

[14] OECD: Development in Eastern Europe and The South Caucasus 2011, გვ. 55.

[15] Gayane Mkrtchyan: Uproar Over Hepatitis Outbreak in Armenia, in: CRS, 767/2015, <https://iwpr.net/global-voices/uproar-over-hepatitis-outbreak-armenia&gt;.

[16] UNAIDS: Report on the global AIDS epidemic 2006, <http://data.unaids.org/pub/Global Report/2006/2006_GR_ANN2_en.pdf>.

[17] UNICEF Innocenti Research Centre, TransMONEE,  <www.unicef-icdc.org/publications/pdf/monitor03/annex2003.pdf&gt;.

[18] Chanturidze, Georgia: Health [სქოლიო 11], გვ. 17.

[19] WHO: Health for all database, <http://data.euro.who.int/hfadb&gt;.

[20] Chanturidze, Georgia: Health [სქოლიო 11], გვ. 105 და შემდეგ.

[21] Erica Richardson: Armenia: Health System Review. Copenhagen 2013, გვ. 91 და შემდეგ.

[22] F. Ibrahimov, A. Ibrahimova, J. Kehler, E. Richardson: Azerbaijan: Health system review, in: Health Systems in Transition. Copenhagen 2010, გვ. 104 და შემდეგ.

[23] Ansgar Gilster, Henriette Hättich: Niedergang, Stagnation, Aufstieg. Bildung und Gesundheit in Zentralasien, in: OSTEUROPA 8–9/2007, გვ. 511–530.  

[24] იქვე, გვ. 521 და შემდეგ.

[26] Armenia – Preprimary Primary Education, <http://education.stateuniversity.com/  pages/67/Armenia-PREPRIMARY-PRIMARY-EDUCATION.html#ixzz3sQ2sQBft>.

[27] სკოლაში სიარულის კვოტა შესაძლოა 100 პროცენტზე მაღალიც კი იყოს, რაკი ის მოსწავლეებიც ითვლებიან, რომლებიც ექვს წელზე ნაკლებისა იყვნენ და ნაადრევად მივიდნენ სკოლაში ან 14 წელზე მეტი ასაკის იყვნენ და რომელიმე კლასი ხელახლა გაიარეს. UNESCO-UIS: Georgien: <www.uis.unesco.org/DataCentre/Pages/ countryprofile.aspx?code =GEO>. – შუა აზიის ქვეყნების მსგავსი ვითარების შესახებ იხილეთ Gilster, Hättich, Niedergang, Stagnation, Aufstieg [სქოლიო. 24], გვ. 523. – Chia-Ling Lin, Daniel Ness: International Education: An Encyclopedia of Contemporary Issues and Systems. New York 2013, გვ. 789.

[29] Oliver Reisner: Georgien – Transitland im Süden, in: Marie-Carin von Gumppenberg, Udo Steinbach (Hg.): Der Kaukasus. Geschichte – Kultur – Politik. München 2008, გვ. 40.

[30] World Bank Group: Azerbaijan Partnership Program Snapshot (2015), გვ. 7,  <www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/document/Azerbaijan-Snapshot.pd…;.

[31] იქვე

[32] Country Profile: Education in Georgia, <www.unicef.org/ceecis/Georgia.pdf&gt;.

[33] იქვე, გვ. 1.

[34] იქვე, გვ. 2.

[35] Nadiya Ivanenko: Introduction: Educational Change, Transformation, Reforms – a Regional Overview, in: (გამომცემელი თვითონვე): Education in Eastern Europe and Eurasia. New York 2014, გვ. 15.

[36] იქვე, გვ. 2.

[37] ამ ორი პროექტის შეფასება, რომელიც მსოფლიო ბანკის საკონტროლო საბჭომ (Inspection Panel) კრიტიკის საპასუხოდ ჩაატარა, იხილეთ: <www-wds.worldbank.org /external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/2014/08/06/000470435_20140806104319/R endered/PDF/898360IPR0P107000IPN0REQUEST0RQ1403.pdf>.

[38]UNESCO: World TVET Database, <www.unevoc.unesco.org/go.php?q=World+TVET+ Database&ct=ARM>.  

[39] Country Profile: Education in Armenia, <www.unicef.org/ceecis/Armenia.pdf&gt;.

[40] Auswärtiges Amt: Länderinformationen Georgien), <www.auswaertiges-amt.de/DE/   Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/Georgien/Kultur-Bildung_node.html>.