სად ვართ ამჟამად?
აღმოსავლეთის პარტნიორობა (EaP) ათი წლის წინ როგორც ევროპული სამეზობლო პოლიტიკის (ENP) ნაწილი დაარსდა, რათა ყურადღება დათმობოდა გეოგრაფიულად რუსეთსა და ევროკავშირს შორის მყოფ აღმოსავლელ მეზობლებთან - სომხეთი, აზერბაიჯანი, ბელორუსი, საქართველო, მოლდოვა და უკრაინა - ევროკავშირის ურთიერთობებს და ახალ განზომილებაში მათ გადაყვანაზე ეზრუნა. 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის ფონზე ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოებისთვის რთული არ იყო ამ ახალი პოლიტიკის ფოკუსზე რუსეთის გარეშე შეთანხმებულიყვნენ. ბედის ირონიით, მართალია ეს შეთანხმება გარკვეულწილად საქართველოს მიმართ რუსეთის მიერ განხორციელებულ აგრესიაზე გამოხატული რეაქცია იყო, ევროკავშირი სამიზნე ქვეყნებთან ურთიერთობაში წლების განმავლობაში რუსეთის ფაქტორს ზოგადად უგულებელყოფდა. თავის მხრივ ეს გამოწვეული იყო წევრ სახელმწიფოებს შორის იმ საკითხზე უთანხმოების გამოისობით, თუ როგორ უნდა ეწარმოებინათ რუსეთთან ურთიერთობა. ამასთან, 2013/14 წლებში უკრაინაში განვითარებული მოვლენები, ევრომაიდანი, მოგვიანებით რუსეთის მიერ ყირიმის ანექსია და ომი აღმოსავლეთ უკრაინაში, ევროკავშირისთვის რეალობის შემხსენებელ ფაქტორებად იქცნენ. ამ მოვლენებმა რუსეთისა და ევროკავშირის ინტერესებს შორის კონტრასტები უფრო და უფრო მკაფიო გახადა. მაშინ როდესაც რუსეთი თავის სამეზობლოში ამ კონფლიქტებს აღვივებს და (კონტროლირებადი) არასტაბილურობის საშუალებით ამ სახელმწიფოებზე ზეგავლენისთვის იყენებს, და ინტერესი აქვს არაფორმალური წესების და კორუფციის საშუალებით განსაზღვროს ამ ქვეყნების ბედი, ევროკავშირი დაინტერესებულია სტაბილური და აყვავებული სამეზობლო დაინახოს, რომელსაც ღია ბაზრები, ძლიერი ინსტიტუტები და კანონის უზენაესობა ახასიათებს. მაშინაც კი, თუ ამჟამად ევროკავშირს არ გააჩნია ეფექტური პოლიტიკა რუსეთთან მიმართებით, მასთან ურთიერთობაში ჩამოყალიბებული ხუთი სახელმძღვანელო პრინციპი ამ რეალობის აღიარებაა. [1]
აღმოსავლეთის პარტნიორობის დაწყებიდან ათი წლის შემდეგ, მიუხედავად მის მიმართ გამოთქმული მრავალი კრიტიკისა ამ პარტნიორობამ მრავალი წარმატება მოიპოვა. ამაში მოიაზრება ასოცირების შესახებ (AA) და ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის სივრცის შესახებ შეთანხმებები (DCFTA) საქართველოსთან, მოლდოვასა და უკრაინასთან, ასევე ვიზების ლიბერალიზაციისა და ფასილიტაციის ხელშეკრულება, რომელიც ამ სამ ქვეყანასთან საერთო საავიაციო ზონის ხელშეკრულებებთან არის დაკავშირებული. ამ შეთანხმებებმა ამ სამ სახელმწიფოს რეფორმების პროცესისა და ევროკავშირთან დაახლოების სახელმძღვანელო პრინციპები მისცა. მათ ასევე ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოებთან საზოგადოებრივი ურთიერთობების მასშტაბი გაზარდეს, განსაკუთრებით ისეთ სფეროებში, როგორიცაა ტურიზმი და სტუდენტთა გაცვლის პროგრამები. 2017 წლის ნოემბერში სომხეთმა ყოვლისმომცველი და გაღრმავებული პარტნიორობისა და თანამშრომლობის შეთანხმებას (CEPA) მოაწერა ხელი, რომელიც ახალ ჩარჩოს ქმნის ევროკავშირთან ურთიერთობებისთვის. CEPA ასევე ადგენს თანამშრომლობისა და მოდერნიზაციის ჩარჩოს ისეთ სფეროებში, როგორიცაა დემოკრატიზაცია, ადამიანის უფლებები, ეკონომიკური განვითარება, ნორმები და სტანდარტები. ამ ქვეყნების ნახევარში 2009 წლიდან ევროკავშირთან ვაჭრობა გაიზარდა - განსაკუთრებით უკრაინასა და მოლდოვაში. იგივე ტენდენცია შეინიშნება ევროკავშირსა და აზერბაიჯანს შორის ურთიერთობაში.
მიუხედავად, რეფორმირების პროცესში მიღწეული გარკვეული წარმატებებისა, ყველა ამ ქვეყანას ევროკავშირის ნორმებისა და სტანდარტების დამკვიდრების მიმართულებით კიდევ გრძელი გზა აქვს გასავლელი. პოლიტიკაში კერძო ინტერესების დომინირება, კორუფცია, კანონის უზენაესობის პრინციპის დაუცველობა და სუსტი ინსტიტუტები ის საკითხებია, რომლებიც წინსვლას აფერხებენ. დემოკრატიზაციისაკენ მიმავალი გზა არ არის შეუქცევადი, რადგანაც არაფორმალური კავშირები კვლავ საფრთხეს უქმნიან ფორმალურ წესებს. აღნიშული წარმატებების მიუხედავად, მდგრადი რეფორმებისა და სისტემური ცვლილებების წინაშე მდგარი დაბრკოლებები კვლავინდებურად პრობლემად რჩება. სამწუხაროდ, ჯერ კიდევ არ არსებობს წარმოდგენა იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა დაინგრეს ამ ქვეყნების საბჭოთა და პოსტ-საბჭოთა მემკვიდრეობები. ახალი იდეებია საჭიროა იმისთვის, თუ როგორ უნდა მიიღწეს ტრანსფორმაციის შემდგომი ეტაპი, ევროკავშირში გაწევრიანების, როგორც წარმოსახვითი გემრიელი პრიზის ქონის გარეშე.
მზარდი რეალიზმი და იმედგაცრუება
ის, რასაც როგორც ევროკავშირის, ისე აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნებში ვაკვირდებით, ორივე მხარის ურთიერთობების შესახებ მზარდი რეალიზმია, მაგრამ მას ამ ურთიერთობების შეზღუდულობის შესახებ გაცნობიერების იმედგაცრუებაც ახლავს. ევროკავშირისთვის, აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნებში რეფორმების პროცესი იმაზე ბევრად ნელა მიდის, ვიდრე იმედოვნებდა. დემოკრატიის და კანონის უზენაესობის მიმართულებით ტრანსფორმაციის სწორხაზოვანი და გათვლადი პროცესის მოლოდინი არარეალური აღმოჩნდა. არსებობს დემოკრატიზაციისა და ევროპეიზაციის ალტერნატივები, რომლებიც იმდენად მდგრად მოდერნიზაციას არ ემყარება, რამდენადაც გაუმჭვირვალე ინტერესებს, არაფორმალურ წესებს და სუსტ ინსტიტუტებს. ევროკავშირი უკვე მეტი ფრთხილად ეკიდება რეფორმირების პროცესში ქვეყნების ლიდერებად დასახვას, რადგან პოლიტიკური ვითარება ორივე თვალსაზრისით შეიძლება ძალიან სწრაფად შეიცვალოს (მაგ., მოლდოვასა და სომხეთში). აღმოსავლეთის პარტნიორბის ქვეყნებისთვის ევროკავშირის წევრობა შეთავაზებული არაა და რეგიონში ევროკავშირის მხარდაჭერას და ხედვასაც თავისი საზღვრები აქვს. მიუხედავად იმისა, რომ აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნებში ევროკავშირთან ინტეგრაციისა და დაახლოების საკითხებში საზოგადოებრივი მხარდაჭერა კვლავაც ძალზედ მაღალია, ევროკავშირის მოქალაქეთა უმრავლესობა არც რაიმე სახით შემდგომი დაახლოების პროცესის მომხრეა და არც ევროკავშირის წევრობის აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნებისთვის პერსპექტივას ემხრობა. საშინაო პოლიტიკა და საგარეო ვითარება ორივე მხარეს იცვლება. ეს თავის მხრივ გავლენას ახდენს მხარეებს შორის ურთიერთობებზე. მზარდ პოპულიზმთან ერთად ევროკავშირის შიგნით გაღრმავებული კრიზისი გავლენას ახდენს ევროკავშირის მიმზიდველობასა და სამეზობლოში მოქმედების მის შესაძლებლობებზე.
ევროკავშირსა და პარტნიორობის ქვეყნებს შორის ურთიერთობების გაგებისთვის საერთო ხედვის არარსებობა ყურადსაღებია. დაახლოება და რეფორმების განხორციელება ჯერ კიდევ ძალიან ტექნიკურ დონეზე ხდება, მაგრამ ამ პოლიტიკის საბოლოო მიზანი ჯერჯერობით ისევ ბუნდოვანია. ისეთი ქვეყნები, როგორიცაა საქართველო და უკრაინა, რომლებსაც ”მეზობლის” სტატუსზე მეტის მიღება სურთ, ცდილობენ ევროკავშირი დაიყოლიონ დისკუსიაზე, თუ რა იქნება AA / DCFTA შემდეგ. ამ დროს, ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოების ლიდერებს არა მხოლოდ ევროკავშირის მომავლის შესახებ აკლიათ ნათელი ხედვა, არამედ არც პოლიტიკური ნება და იდეები აქვთ, თუ როგორ წავიდნენ აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნებთან არსებული ტექნიკური დაახლოების მიღმა. სტატუს კვოს შენარჩუნება ევროკავშირის წევრი ქვეყნების უმეტესობის პოზიციაა. ამასთან, აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნებში რეფორმების წარმატება გრძელვადიან ჩართულობას და შიდა და გარე ცვლილებებისთვის ევროკავშირის სტანდარტების მორგებას მოითხოვს. გარდა ამისა, ევროკავშირის ლიდერებმა საბოლოოდ აღიარეს, რომ ამ ქვეყნების რეფორმირების პროცესში რუსეთი არა პარტნიორი, არამედ კონკურენტია, და უმეტესად საპირისპირო პოლიტიკური მიზნები ამოძრავებს.
ცვალებადი საერთაშორისო გარემო
სწრაფად ცვალებადი პოლიტიკური გარემო, რომელშიც აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკა ხორციელდება, ახლა ყველაზე მნიშვნელოვანი ტენდენციაა. 2008 წლიდან და განსაკუთრებით 2012 წლიდან, მას შემდეგ რაც ვლადიმერ პუტინის მესამე საპრეზიდენტო ვადა დაიწყო, რუსეთი კიდევ უფრო აგრესიული და მეზობლების მიმართ ძალის გამოყენების მოსურნე გახდა. ეს გამოწვეულია მისი ეკონომიკური სისუსტით და რბილი ძალის შეზღუდულობით, ასევე ძალის დემონსტრირების მზარდი სურვილით, მაშინ როცა დასავლეთისუსტი და დანაწევრებულია. რუსული ელიტებისთვის ევროკავშირი აღარაა მოდერნიზაციის სასურველი მოდელი და კრემლს სულ უფრო და უფრო ნაკლებად ადარდებს თუ რას ფიქრობს ევროკავშირი. სხვა მოთამაშეები, როგორიცაა თურქეთი, ჩინეთი და არაბული ქვეყნები, უფრო აქტიურები არიან აღმოსავლეთის პარტნიორობის რეგიონში და თავიანთი პოლიტიკური მოდელების შემოტანას ცდილობენ. ევროკავშირის სამეზობლო პოლიტიკა სულ უფრო და უფრო მეტად ერთვება შეჯიბრში ამ გარე მოთამაშეებთან, მაშინ როდესაც თავად ევროკავშირი მიმდინარე შიდა კრიზისში რჩება ჩაფლული. ამის გარდა, ტრანსატლანტიკური ურთიერთობებიც დაღმავლობას განიცდიან. ნატო კვლავაც რჩება დასავლეთის ქვეყნებისთვის უსაფრთხოების მთავარ გარანტად და აშშ-სა და ევროპულ სახელმწიფოებს შორის მნიშვნელოვან დამაკავშირებლად. მაგრამ ნატოში ასევე თვალნათლივ ჩანს ტრანსატლანტიკური ურთიერთობების თაობაზე მზარდი აზრთა სხვადასხვაობა, და მსჯელობა ვინ რამდენს იხდის და რისთვის, და როგორ უნდა მოხდეს წევრებს შორის პასუხისმგებლობების ტვირთის გადანაწილება. ეს ყველაფერი უფრო მეტ გაურკვევლობას იწვევს მაშინ, როდესაც ლიბერალური დემოკრატია კრიზისების წნეხის ქვეშაა და ავტორიტარული სახელმწიფოები სულ უფრო აქტიურობენ, მათ შორის, აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნებში. ისეთი ქვეყნებისთვის, როგორიც საქართველო და უკრაინაა, ნატო უსაფრთხოების ერთადერთი გარანტი შეიძლება იყოს, მაგრამ რუსეთის გავლენის სფეროების მხედველობაში მიღების გამო, წევრ სახელმწიფოებს შორის არ არსებობს ამ ქვეყნებისთვის წევრობის პერსპექტივის შესახებ კონსენსუსი.
სამოქალაქო საზოგადოების ცვალებადი როლი
იცვლება სამოქალაქო საზოგადოების როლი პოლიტიკასა და რეფორმების პროცესში. საზოგადოებები ნაკლებად და ნაკლებად იღებენ კორუფციას, განვითარების პერსპექტივის სიმცირეს და რეფორმების შეფერხებას. იმის გამო, რომ მოქალაქეებს ყოველთვის არ შეუძლიათ პოლიტიკა არჩევნების გზით შეცვალონ, უკმაყოფილების გამოსახატად მზად არიან ქუჩაში გავიდნენ. ბოლო ათი წლის განმავლობაში აღმოსავლეთის პარტნიორობის ყველა ქვეყანაში ვაკვირდებოდით საპროტესტო მოძრაობებს - ყველაზე თვალსაჩინოა ღირსების რევოლუცია უკრაინაში (2013-2014) და ხავერდოვანი რევოლუცია სომხეთში (2018).[2] ამ ქვეყნებში საბჭოთა კავშირის დაცემის შემდეგ დაბადებული პოლიტიკოსებისა და აქტიური მოქალაქეების ახალი თაობა იზრდება. ეს მოქალაქეები სოციალური ქსელებისა და ციფრული კომუნიკაციის სხვადასხვა პლატფორმის საშუალებით ორგანიზებას უწევენ დემონსტრაციებს. რეპრესიებმა შეიძლება შეაფერხოს მსგავსი განვითარება, მაგრამ არ შეუძლია მისი შეჩერება. ევროკავშირისთვის ეს იმას ნიშნავს, რომ ქვეყნებში მოკავშირეები ჰყავს, რომლებიც მხარს უჭერენ რეფორმებს და შეუძლიათ უფრო მნიშვნელოვანი როლი ითამაშონ ცვლილებების მოთხოვნისა და მათი განხორციელების ზედამხედველობისთვის. ბრიუსელს თავის სტრატეგიულ პოლიტიკაში ამ სამოქალაქო აქტორების უფრო სრულყოფილად ჩართვა და მათგან იმ მეთოდების სწავლა სჭირდება თუ როგორ უბიძგოს ელიტებს ჩაებან რეფორმებში.
უსაფრთხოება, როგორც წარმატების საწინდარი
ექვსივე სახელმწიფოსთვის მთავარი გამოწვევა უსაფრთხოების მხრივ რეგიონში არსებული მდგომარეობაა, რომელზეც აღმოსავლეთის პარტნიორობა არ არის მიმართული. აღმოსავლეთის პარტნიორობის ექვსი ქვეყნიდან ხუთში, რუსეთს ოკუპირებული აქვს ტერიტორიები (საქართველოში, მოლდოვაში და უკრაინაში), ან მონაწილეობს რეგიონულ კონფლიქტებში (სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის). რუსეთისთვის პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოების უსაფრთხოების მდგომარეობის გაუარესება და რეგიონული კონფლიქტების წახალისება ამ ქვეყნებზე კონტროლის განხორციელების პოლიტიკის ნაწილია. კიბერ-შეტევები სულ უფრო მზარდ როლს თამაშობს ყველა ამ ქვეყნის უსაფრთხოების დაკნინებისთვის. საზოგადოებრივი აზრის მანიპულირება (ძირითადად რუსეთის მიერ) პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში მანამ გამოვლინდა, სანამ მას დასავლეთ ევროპასა და აშშ-ში გამოიყენდებდნენ. ამ ტიპის კავშირების უგულებელყოფა იმას ნიშნავს, რომ საერთო სამეზობლოში და ევროკავშირში რუსეთის მადესტაბილიზირებელ პოლიტიკას საკმარისად სერიოზულად არ იღებენ. მაშინ როდესაც რუსეთის ეკონომიკური მიმზიდველობა და რბილი ძალა კნინდება, ამ ქვეყნებზე ზემოქმედების მიზნით ის სულ უფრო და უფრო იყენებს სამხედრო ძალას და ჰიბრიდული ომის ინსტრუმენტებს. აღნიშნული, ევროკავშირისგან განსხვავებულ მიდგომას და აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკასთან დაკავშირებით რისკის განსხვავებულ ანალიზს მოითხოვს.
მზარდი სხვაობა პოსტსაბჭოთა ქვეყნებს შორის
მიუხედავად იმისა, რომ ამ სახელმწიფოებთან მიმართებით ჯერ კიდევ ტერმინ პოსტსაბჭოთას ვიყენებთ, მათ შორის სხვაობა განუხრელად იზრდება. მართალია, მათ საერთო საბჭოთა მემკვიდრეობა აქვთ, და არაფორმალური წესები, გუმჭვირვალე ინტერესები, კორუფცია და ოლიგარქიული სტრუქტურები ჯერ კიდევ მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ პოლიტიკასა და საზოგადოებაში, ამ ექვსი ქვეყნის განვითარების გზები სულ უფრო და უფრო განსხვავებული ხდება. საერთო ისტორია, რომელიც ამ ქვეყნებს ოდესღაც აერთიანებდა, სხვადასხვა ინტერპრეტაციით განიხილება და გაიაზრება.[3] ამან გავლენა იქონია 1991 წლის შემდეგ დაბადებულ თაობებზე. რუსული ჯერ კიდევ საერთო ენაა, მაგრამ ახალგაზრდა თაობებს შორის ის ხშირად აღარ არის იმდენად გავრცელებული როგორც წინა თაობებში. ხდება სხვადასხვა პოლიტიკური და სოციალური სივრცის გაეროვნულება, ამავდროულად მნიშვნელოვან როლს იძენს ევროკავშირის არაწევრ სახელმწიფოებთან თურქეთთან, ჩინეთთან და ირანთან ურთიერთობა.[4] სოციალური ქსელები და ინტერნეტი განსაზღვრავენ თუ როგორ ურთიერთობენ ადამიანები და როგორ არიან საზოგადოებები ორგანიზებულნი. ციფრული საზოგადოება ახალი აქტორია ეკონომიკაში ცვლილებების გავლენისა და პოლიტიკის სტიმულირებისთვის, როგორც ეს თვალნათელი გახდა სომხეთში მომხდარი ხავერდოვანი რევოლუციისას, რომელშიც მათ მთავარი როლი შეასრულეს.
იმის ნაცვლად, რომ პოსტსაბჭოთა ქვეყნებზე ვისაუბროთ, უფრო სწორი იქნება პოსტ-პოსტ-საბჭოთა სახელმწიფოებად მათი გარდაქმნა დავინახოთ.[5] იმ შემთხვევაშიც კი, თუ ეს მზარდი დიფერენციაცია აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკის გადახედვის ერთ-ერთ ელემენტს წარმოადგენს, ევროკავშირისთვის უფრო უპრიანი იქნება სხვაობა კონკრეტულ სექტორებში (მაგ. კანონის უზენაესობა, ენერგეტიკა) დაინახოს. მიუხედავად იმისა, რომ არსებობს საერთო საკითხები, რომლებიც ამ სახელმწიფოებს აღმოსავლეთის პარტნიორობის ფარგლებში აერთიანებს, რეგიონული მიდგომა ყოველთვის გამოსადეგი არ არის. საქართველოს მსგავს სამხრეთ კავკასიურ ქვეყანას უფრო მეტი კავშირი შეიძლება ჰქონდეს უკრაინასა და მოლდოვასთან, ვიდრე სომხეთთან და აზერბაიჯანთან.[6] ევროკავშირის ზოგიერთი წევრი ქვეყნისთვის რუსეთი კვლავაც მთავარი განმსაზღვრელია რეგიონის ტენდენციების გასაგებად. მაგრამ ეს არასწორია და არ ასახავს მზარდ დიფერენციაციას და აღმოსავლეთის პარტნიორობის სახელმწიფოების ინტერესს პოსტსაბჭოთა ზონა, როგორც რუსული გავლენის სფერო დატოვონ. ის, რაც აქ აღმოსავლეთის პარტნიორობის სახით განიხილება, სავსებით შესაფერისია რუსეთის ანალიზისთვისაც: პუტინის რუსეთი არ არის საბჭოთა კავშირი, ისევე როგორც რუსული საზოგადოება და ელიტა იცვლებიან და სულ უფრო პლურალისტური ხდებიან.
სამხრეთ კავკასია და აღმოსავლეთის პარტნიორობა
თუ სამხრეთ კავკასიას განვიხილავთ, რეფორმირების გზისა და ევროკავშირთან ურთიერთობის თვალსაზრისით სამი განსხვავებული ქვეყანა შეგვიძლია დავინახოთ. თუკი, საქართველო მიზნად ისახავს ევროკავშირსა და ტრანსატლანტიკურ სტრუქტურებში მაქსიმალურ ინტეგრაციას, სომხეთი ძალიან არის დამოკიდებული რუსეთზე (ეკონომიკა, უსაფრთხოება, ენერგეტიკა), და რუსეთის ხელმძღვანელობით შექმნილი ევრაზიული ეკონომიკური კავშირის წევრია, თუმცა ამავდროულად ევროკავშირთან პარტნიორობისა და თანამშრომლობის ხელშეკრულებასაც მოაწერა ხელი. აზერბაიჯანს არც ევროკავშირთან და არც რუსეთთან ინტეგრაციის ინტერესი არ აქვს და სხვადასხვა მოთამაშეებს შორის დაბალანსებულ პოლიტიკას აწარმოებს. ბაქო დაინტერესებულია ევროკავშირთან ენერგეტიკული და ეკონომიკური ურთიერთობების გაღრმავებით, მაგრამ არ იღებს ევროკავშირის სტანდარტებს და ნორმებს, და არც წევრობის პერსპექტივით ინტერესდება. ამ სამ ქვეყანას ევროკავშირთან (და რუსეთთან) ურთიერთობისას სამი განსხვავებული მიდგომა აქვს და ევროკავშირთან ინტეგრაციის სამ სხვადასხვა ეტაპზე იმყოფებიან. სამივე მათგანს უსაფრთხოების ფუნდამენტური გამოწვევა აქვს, საქართველო თავისი ორი ტერიტორიით (აფხაზეთი და სამხრეთ ოსეთი), რომლებიც რუსეთის მიერაა ოკუპირებული, ხოლო სომხეთი და აზერბაიჯანი მთიანი ყარაბაღის ირგვლივ წარმოებულ კონფლიქტში არიან ჩართულნი. რუსეთი ასევე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ამ კონფლიქტში, როგორც სომხეთის უსაფრთხოების გარანტი და ორივე ქვეყნისთვის იარაღის მიმწოდებელი.
ევროკავშირმა ვერ შეასრულა ვერცერთი ამ ქვეყნის მოლოდინი და ის ფაქტი, რომ ევროკავშირმა ასევე ვერ შეძლო საქართველოსთვის გაწევრიანების პერსპექტივის შეთავაზება, იმედგაცრუებას იწვევს. გარდა ამისა, სომხეთში მისმა შეზღუდულმა ინვესტიციამ, მისმა წინააღმდეგობრივმა ღირებულებითმა პოლიტიკამ აზერბაიჯანში და კონფლიქტებში შეზღუდულმა მხარდაჭერამ ყველა სამხრეთ კავკასიური სახელმწიფოს იმედგაცრუება გამოიწვია. ორივე მხრიდან აუცილებელია მოლოდინების მენეჯმენტი, რომ არ მოხდეს შემდგომი იმედგაცრუება, და მოხდეს იმის გააზრება, რომ სამხრეთ კავკასია ბრიუსელისთვის მთავარი პრიორიტეტი არ არის. ამავდროულად, ევროკავშირმა უნდა გააცნობიეროს, რომ ეს არის გეოპოლიტიკური და გეო-ეკონომიკური ინტერესების მაღალი კონკურენციის რეგიონი აზიასა და ევროპას, ახლო აღმოსავლეთსა და რუსეთს შორის, და თუ მას აქ გადამწყვეტი როლის თამაში სურს, მეტი ინვესტიციაც უნდა ჩადოს.
საით წავიდეთ?
პირველ რიგში, თუ ევროკავშირს სურს რელევანტური დარჩეს სამხრეთ კავკასიის რეგიონში, მან უნდა აღიაროს რომ რუსეთი, თავისი აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკის მთავარი კონკურენტია, და მასთან არ გამოვა ისეთ საკითხებზე შეთანხმება, როგორიცაა დემოკრატიზაცია, კანონის უზენაესობა, კონფლიქტის მედიაცია და მოგვარება. ევროკავშირის აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკისთვის გადამწყვეტია განისზღვროს უფრო ნათელი და უფრო კოორდინირებული პოლიტიკა რუსეთის მიმართ. სამხრეთ კავკასიაში რუსეთის დომინანტური პოზიციის აღიარება და მიღება არ შექმნის რეგიონის სტაბილიზაციის და მოდერნიზაციის შესაძლებლობას და არც შემდგომ სამხედრო კონფლიქტებს შეუშლის ხელს. შესაბამისად, აღმოსავლეთის პარტნიორობას ევროკავშირის მხრიდან კონფლიქტებში უფრო მეტი ჩართულობა და უსაფრთხოების უფრო სრულყოფილი სტრატეგია სჭირდება. გარდა ამისა, ბოლო წლებში, ჩინეთი, რეგიონში სავარაუდოდ, როგორც ევროკავშირისთვის, ისე რუსეთისთვის უფრო დიდი კონკურენტი გახდება.
მეორე, ევროკავშირს უნდა ესმოდეს, რომ უსაფრთხოების გარეშე პოლიტიკური გარდაქმნა და დემოკრატიზაცია წარმატებული არ იქნება. ამას ერთის მხრივ თავისი უპირატესობები აქვს, აღმოსავლეთის პარტნიორობას არ გააჩნია უსაფრთხოების კომპონენტი და ფოკუსირებულია რეფორმებისა და ტრანსფორმაციის რბილ სივრცეებზე. ასე იმიტომ ხდება, რომ ეს ამცირებს რუსეთთან კონფლიქტის ალბათობას და არ რთავს ევროკავშირს რეგიონში ძალისმიერი კონფლიქტების მოგვარებაში, რასაც ბევრი რესურსი ესაჭიროება. ევროკავშირი ასევე შეიძლება აღმოჩნდეს ისეთ სიტუაციაში, როდესაც მას ერთი მხარის მეორეს საპირისპიროდ არჩევა შეიძლება მოუწიოს. ამავე დროს, უსაფრთხოების მხრივ სიტუაციის სიმყიფე და რეგიონში რუსეთის როლი, მუდამ ახსენებს რომ ნებისმიერი რეფორმა და ტრანსფორმაცია შეიძლება საფრთხის წინაშე დადგეს. აქედან გამომდინარე, საჭიროა არსებითი მსჯელობა, რათა დადგინდეს, მოითხოვს თუ არა აღმოსავლეთის პარტნიორობა უსაფრთხოების კომპონენტს, თუ ის ფოკუსირებული უნდა იყოს პოლიტიკის მხოლოდ რბილ სივრცეებზე, როგორიცაა უსაფრთხოების ინსტიტუტების მოდერნიზაცია და მათი რეაგირების შესაძლებლობების გაზრდა საერთო კიბერ საფრთხეზე, და არა უსაფრთხოების ძალისმიერ კომპონენტებზე. ამ მხრივ საკითხავია, შესაძლებელია თუ არა ძალისხმევის განაწილება ნატოსთან? თუ ასეა, როგორ შეიძლება მისი გაუმჯობესება?
მთავარ სფეროებში თანამშრომლობა და ინტეგრაცია შესაძლებელია წევრობის პერსპექტივის გარეშეც. ეს მოიცავს დიგიტალიზაციას, ენერგეტიკის ბაზარს, ფინანსურ მომსახურებას, გარემოსდაცვით საკითხებს და შრომის სტანდარტებს. თანამშრომლობა, რომელიც ორიენტირებულია სტრატეგიულ სფეროებში ნორმებისა და სტანდარტების დამკვიდრებაზე, სავარაუდოდ რუსული და უფრო მეტად ჩინეთის კონკურენციის პირობებში წარიმართება. ეს თანამშრომლობა შესაძლოა უფრო აქტუალური იყოს AA / DCFTA– ს მქონე ქვეყნებისთვის, რადგან ეს კიდევ უფრო გააღრმავებს ინტეგრაციას ისეთ სფეროებში, როგორიცაა საერთო ბაზრები, სოფლის მეურნეობის სექტორი და სოციალური სტანდარტები, მაგრამ მას ასევე შეუძლია გავლენა მოახდინოს ურთიერთობებზე სომხეთთან, ბელორუსთან და აზერბაიჯანთან, რადგან ეს შექმნის ინტეგრაციის შესაძლებლობას ისეთ სფეროებში, რომლებიც ნაკლებად პოლიტიზირებულია და მომგებიანი იქნება მათი ეკონომიკისა და საზოგადოებისთვის.
რეფორმებში სამოქალაქო საზოგადოების ჩართვა მონიტორინგის, საზოგადოებრივი კომუნიკაციისა და კონცეპტუალური წვლილის მიღებისთვის, გადამწყვეტი მნიშვნელობის იქნება მდგრადი გარდაქმნისთვის, რომელიც არა ზემოდან ქვემოთაა წარმოებული (როგორც ეს საქართველოში იყო მიხეილ სააკაშვილის პრეზიდენტობისას), არამედ საზოგადოებაშია გაჟღენთილი და მისი სოციალური მოთხოვნილებებითაა წარმართული. აქ ბიზნეს საზოგადოების მონაწილეობა შეიძლება სასარგებლო იყოს: აქ მხოლოდ ტრადიციულ სამოქალაქო საზოგადოებაზე (ადამიანის უფლებებზე) არ უნდა გაკეთდეს აქცენტი, არამედ ყველა იმ აქტორზე, რომელთაც საკუთარი ქვეყნის ცვლილების და მოდერნიზაციის ინტერესი აქვთ.
ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესება და ევროკავშირთან კავშირები უმნიშვნელოვანესია განვითარებისთვის, ასევე ეკონომიკური და სოციალური დაახლოებისთვის. ეს პოლიტიკა უნდა განახლდეს და გაზრდილი ბიუჯეტით და სტრატეგიული ხედვით უნდა იყოს მხარდაჭერლი. სამხრეთ კავკასია მნიშვნელოვანი რეგიონია კასპიის და შავ ზღვებს შორის, ის ევროპას აზიასთან, რუსეთთან და ახლო აღმოსავლეთთან აკავშირებს. ამ ყველაფერს ეკონომიკური და სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს ენერგორესურსებზე წვდომის, ტრანზიტის, მიგრაციისა და უსაფრთხოების თვალსაზრისით. ის შეიძლება ჩინეთის სარტყლისა და გზის ინიციატივასთან იყოს დაკავშირებული, თუმცა ასევე შეუძლია კონკურენცია გაუწიოს პეკინს.
ყოველივე ამას საბოლოო არგუმენტამდე მივყავართ, კერძოდ, ასოცირების შესახებ შეთანხმების შემდეგ აუცილებელია შემდეგი ნაბიჯის გადადგმა, მათ შორის მისწრაფებების განახლება, ასოცირების შესახებ შეთანხმების დროული შეფასება და სამიზნე ქვეყნების ცვალებად ვითარებასთან უფრო მოქნილი მიდგომის გამოძებნა.[7] EaP-ის ქვეყნებისგან უკუკავშირის მიღება მნიშვნელოვანია, განსაკუთრებით სამოქალაქო საზოგადოების ჩართვა იმის უკეთ გასაგებად, თუ რა მუშაობს და რა არა. უფრო მეტი ახალგაზრდული და კულტურული გაცვლის პროგრამებია მისასალმებელი, მაგრამ ეს არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ აღმოსავლეთის პარტნიორობის ქვეყნების და ევროკავშირის წინაშე მდგარი გამოწვევები გადაილახოს. ევროკავშირს თავის სამეზობლო პოლიტიკაში უფრო მეტი მონდომება სჭირდება, რათა ავტორიტარულ მოთამაშეებს ამ ქვეყნებში ტენდენციების შექმნის შესაძლებლობები არ ჰქონდეთ. [8]
ამ პუბლიკაციის შესახებ
ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის სამხრეთ კავკასიის რეგიონული ოფისი წლების განმავლობაში მუშაობს ევროკავშირსა და სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებს შორის დიალოგსა და ევროკავშირის აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკაზე. რეგიონული პერსპექტივა შეიძლება მომგებიანი იყოს აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკის ადაპტირებისა და განახლებისთვის, განსაკუთრებით იმ დროს, როდესაც ახალი კონცეფციების მოთხოვნა არსებობს და საჭიროა მხარეებს შორის ერთმანეთის მიმართ მოლოდინის მართვა. ევროკავშირი მალე დაასრულებს თავისი აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკის გადახედვას და 2020 წლის მეორე ნახევარში ევროკავშირში გერმანიის პრეზიდენტობა შეიძლება მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი აღმოჩნდეს ევროკავშირის სამეზობლო პოლიტიკის უფრო ამბიციურად გაშლისთვის. სამ რეგიონულ ექსპერტს სომხეთიდან, აზერბაიჯანიდან და საქართველოდან ვთხოვეთ, მიმოეხილათ აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკა ბოლო ათი წლის განმავლობაში და წარმოედგინათ თავიანთი რეკომენდაციები, თუ როგორ უნდა წარიმართოს იგი მომავალში. ერთი მნიშვნელოვანი მოსაზრებაა, რომ სამოქალაქო საზოგადოებას შეუძლია უფრო დიდი როლი ითამაშოს სამი ქვეყნის რეფორმირების პროცესსა და ევროკავშირის პოლიტიკაში. მიუხედავად ყველა გამოწვევისა, აღმოსავლეთის პარტნიორობის პოლიტიკა წარმატებული პროექტია, მაგრამ ახლა იგი ცვალებად გეოპოლიტიკურ გარემოს უნდა მოერგოს და უფრო სერიოზულად გაითავისოს ის გაკვეთილები, რომლებიც სამიზნე ქვეყნებში პოლიტიკის გატარებისას იქნა მიღებული.
[1] ევროპული პარლამენტის კვლვითი ცენტრი (2018), ევროკავშრის რუსეთის პოლიტიკა: ხუთი სახელმძღვანელო პრინციპი http://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document.html?reference=EPRS_BRI(2018)614698.
[2] Cf. table in Stanislav Secrieru/Sinikukka Saari (eds.) (2019), The Eastern Partnership a decade on. Looking back, thinking ahead, European Union Institute for Security Studies, Chailliot paper 153, July, p. 17, https://www.iss.europa.eu/content/eastern-partnership-decade-looking-back-thinking-ahead.
[3] Secrieru/Saari (2019), p.2.
[4] Bertelsmann Stiftung (2018), Antagonism in the EU’s neighborhood #1. The EU, Russia, Turkey, Iran and Saudi Arabia struggle for influence in their common neighborhood, Bertelsmann Stiftung, https://www.bertelsmann-stiftung.de/en/publications/publication/did/antagonisms-in-the-eus-neighbourhood/.
[5] Cf. Secrieru/Saari (2019), p. 13-16.
[6] Kornely Kakachia, Stefan Meister, Benjamin Fricke (2018), Conclusions, in: Kakachia, Meister, Fricke, Geopolitics and security. A new strategy for the South Caucasus, p. 283-293.
[7] Cf. Stephen Blockmans (2019), The Eastern Partnership at 10. The road to hell is paved with good intentions, CEPS, May, 6, https://www.ceps.eu/the-eastern-partnership-at-10/.
[8] Cf. FN4.