Նախահեղափոխական իրավիճակը, գործադիր իշխանությունը և վարչապետության 100 օրը
2015թ-ին նախագահ Սերժ Սարգսյանը և Հանրապետական կուսակցությունը փոխեցին Հայաստանի հանրապետության գործող սահմանադրությունը ՀՀ-ին կիսանախագահականից վերածելով խորհրդարանական պետության։ Խորհրդարանական և արտախորհրդարանական ընդդիմադիր ուժերը, քաղաքացիական հասարակության մի ստված հատված այն մեկնաբանեցին որպես Սերժ Սարգսյանի վերարտադրության փորձ՝ վարչապետ վերընտրվելու հավանականությամբ։ Հետագայում արդեն, 2017թ-ի խորհրդարանական ընտրություններում իշխող Հանրապետական կուսակցությունը[1] ստացավ ձայների մեծամասնությունը և ձևավորեց միանձնա իշխանությունը։ Այս նոր սահմանադրությունը փաստացի Սերժ Սարգսյանի «անձնական» իշխանության սահմանադրությունն էր, որտեղ վարչապետը ունենում էր սուպեր լիազորություններ։ Սակայն, նոր սահմանադրությունը ուժի մեջ էր մտնում 2018թ. ապրիլի 9-ից երբ լրանում էր գործող նախագահի լիազորությունների ժամկետը և մինչև ապրիլի 17-ը՝ վարչապետ ընտրվելը ՀՀ-ում իշխանության վակուում էր առաջանում։ Ահա այսպիսի համատեքստում էր առաջ գալիս Նիկոլ Փաշինյանի ընդդիմադիր շարժում սկսելու տրամաբանությունը։ կանխել Սերժ Սարգսյանի վերընտրությունը և խափանել իշխանության վերարտադրության գործընթացը։
2018 թ. ապրիլ-մայիսյան համահայաստանյան ժողովրդական զանգվածային ցույցերը, որոնք գլխավորում էր պատգամավոր Նիկոլ Փաշինյանը, նպատակ ունեին չեզոքացնելու Սերժ Սարգսյանի և նրա գլխավորած համակարգի վերարտադրությունը խորհրդարանական կառավարման համակարգի շրջանակում։ 2017-ին Freedom House իրավապաշտպան կազմակերպությունը հրապարակել էր «Անցումային շրջանում գտնվող երկրներ» զեկույցը, որտեղ ՀՀ-ն ի թիվս այլ երկրների համարվում էր «կիսակոնսոլիդացված ավտորիտար համակարգով պետություն»։
Ապրիլ-մայիսյան ժողովրդական ցույցերի ճնշման ներքո, որը համադրվեց նաև ներիշխանական էլիտայի տարբեր խմբերի պայքարով, հնարավոր եղավ ստիպել Սերժ Սարգսյանին հրաժարական տալ և ընդունել, որ Նիկոլ Փաշինյանը «ճիշտ էր»։ Սա, ըստ էության, իշխանության ոչ բռնի, լեգիտիմ փոխանցման հայտարարություն էր, որտեղ գործող իշխանական ռեժիմը՝ ի դեմս Սերժ Սարգսյանի, ընդունում էր Նիկոլ Փաշինյանի՝ որպես ընդդիմության առաջնորդի լեգիտիմությունը և, ավելին, իշխանության սահուն փոխանցման համար անհրաժեշտ քաղաքական միջավայր ստեղծում։ Սերժ Սարգսյանի խոսքը ուղղված էր նախևառաջ պետական բյուրոկրատիային և ուժային կառույցներ, անհրաժեշտորեն նախապատրաստելով իշխանության փոխանցման սահուն և անարյուն տարբերակը և անուղղակի կոչ անելով ենթարկվել Նիկոլ Փաշինյանին և նրա գլխավորած շարժմանը։ Բռնի ուժ գործադրելու հնարավարությունը, ի դեպ, Սերժ Սարգսյանը ուներ, հաշվի առնելով 2008թ-ի նախագահական ընտրություններում Սերժ Սարգսյանի իշխանության գալը և հետընտրական գործընթացները։ Այդ իրադարձությունների ընթացքում ցուցարարների նկատմամբ բռնի ուժ կիրառվեց, սպանվեցին 10 ցուցարարներ, բայց այնուամենայնիվ Սերժ Սարգսյանի հաջողվեց հետագայում կայունացնել իր խարխլված հանրային լեգիտիմությունը։ Հետագայում նաև պարզ դարձավ, որ գործող փոխվարչապետ Կարեն Կարապետյանի կողմից փորձ էր արվել օգտվելու ընձեռված «պատուհանից» և, ուժայինների աջակցությունը ստանալով, իշխանությունը վերցնելու, բայց այդ փորձը տապալվել էր։
Սերժ Սարգսյանի հրաժարականը և Նիկոլ Փաշինյանի՝ ՀՀԿ-ական մեծամասնությամբ 6-րդ գումարման խորհրդարանի կողմից վարչապետ ընտրվելը սահմանադրաիրավական այն ճանապարհն էր, որով հետագայում առաջնորդվեցին հեղափոխության առաջնորդը և հեղափոխական թիմը։ Փաստացի օրենքի տառին ու ոգուն համապատասխան քաղաքականապես լեգիտիմացվեց այն կուսակցությունը, որը մեղադրվում էր իշխանության զավթման և Սերժ Սարգսյանի վերարտադրման մեջ։ Մյուս կողմից՝ամբողջական հեղափոխական գործընթացը, հրաժարվումը գործող իրավական հիմքերից և ինստիտուտներից, երկիրը կարող էր տանել անդառնալի ցնցումների, ինչն էլ կարող էր անկանխատեսելի հետևանքների հանգեցնել։ Փաստացի ընտրվեց ճանապարհ, որը ճիշտ էր իրավականորեն, սահմանադրական տրամաբանությամբ, բայց քաղաքական առումով դանդաղ գործողության ռումբ էր։ Թե՛ Նիկոլ Փաշինյանը և թե՛ նրա թիմակիցները հետագա բոլոր հայտարարություններում, բարեփոխումների նախագծերում և օրենսդրական նախաձեռնություններում խոսում էին իրավականության, գործող սահմանադրական նորմերով առաջնորդվելու մասին, և դա ոչ այլ ինչ էր, քան նախկին Սահմանադրության պահպանումը և դրա շրջանակում գործընթացների կառավարումը։ Դրանով նաև շեշտվում էր իշխանության փոխանցման իրավական լեգիտիմության սկզբունքը, որը հետագայում ամրապնդվեց նաև նոր խորհրդարանական ընտրությունների ցուցանիշներով։
Վարչապետի 2018 թ. մայիսի 9-ի ընտրությամբ դրվեց հեղափոխության կապիտալացման սահմանադրաիրավական ճանապարհի սկիզբը։ Այս ճանապարհը որքան որ առաջնահերթություն էր երկրում իրավականության պահպանման և իշխանության սահմանադրական փոփոխության տրամաբանությամբ, այնքան էլ կարող էր պատճառ դառնալ հետագայում բարեփոխումների դանդաղեցման կամ արգելակման համար։ Վարչապետ ընտրվելուց հետո Նիկոլ Փաշինյանն անմիջապես ձևավորեց ազգային համաձայնության կառավարություն («ԵԼՔ», ԲՀԿ, ՀՅԴ[2]) խորհրդարանական կուսակցությունների շարքերից, միաժամանակ հեղափոխական հարթակի իր թիմակիցներով համալրեց գործադիր իշխանության բազմաթիվ ոլորտներ։ Իշխանության ամրապնդմանը զուգահեռ պայքար սկսվեց գործող էլիտայի դեմ։ Ի հայտ եկավ ՀՀԿ պատգամավոր, գեներալ Մանվել Գրիգորյանի հայտնի գործը, որը, ըստ էության, զգուշացում էր նախկին էլիտային։ Գրիգորյանին պատգամավորական մանդատից զրկելը և նրա կալանավորումը հստակ ուղերձ էին, որ նույնպիսի ճակատագիր է սպասվում ցանկացած ուժի, որը հակահեղափոխության ներուժ և ցանկություն կունենա։ Այդ գործը նաև ջախջախում էր սարգսյանական համակարգի՝ «կայունություն» և «ազգ-բանակ» դրույթները՝ ի ցույց դնելով դրանց սնանկությունը։ Դա նաև նախկին «ղարաբաղյան քաղաքական էլիտայի» ավարտի խորհրդանիշն էր, այն է՝ «նոր հեղափոխություն, նոր դեմքեր, ներքաղաքական նոր համակարգ» սկզբունքի իրագործման առաջին քայլը, որը, սակայն, ավելի շատ դասագրքային է և սահմանափակ բյուրոկրատական և թերզարգացած քաղաքական-կուսակցական համակարգի պարագայում ամբողջապես անիրագործելի։ Չմոռանանք, որ բազմաթիվ վերլուծաբանների կարծիքով Սերժ Սարգսյանի իշխանության կոնսենսուսը հասարակության հետ փլուզվեց հենց 2016 թ. ապրիլյան պատերազմի և հետագայում հայտնի դարձած 800 հա-ի կորստի հետևանքով, որը լրջագույն հարվածն էր Սարգսյանի հեղինակությանը։ Այս տրամաբանության շարունակությունն էին նաև քրեական գործերը՝ հարուցված դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայության նախկին պետ Միհրան Պողոսյանի, ՀՀ բնապահպանության նախկին նախարար Արմեն Հարությունյանի, Սերժ Սարգսյանի թիկնազորի պետ Վաչագան Ղազարյանի և այլոց նկատմամբ։ Հարկ է նշել, որ այս ամենով հանդերձ կառավարությունում էին աշխատում նախկին համակարգի բազմաթիվ ներկայացուցիչներ, ինչը ձևակերպվեց որպես նոր շանս նրանց համար և վենդետայի մերժում։ Հետագայում, սակայն, բարեփոխումների դանդաղեցման կամ սառեցման առիթով թե՛ Փաշինյանը և թե՛ նրա թիմակիցները կխոսեն համակարգային դիմադրությունից, ներքին խութերից ու «նախկիններին» ծառայող շրջանակներից։ Կարճատև հեռանկարում, սակայն, այսպիսի մոտեցմամբ Փաշինյանին և նրա թիմակիցներին հաջողվեց թե՛ բավարարել իր կողմնակիցների բողոքը՝ հագուրդ տալով ժողովրդական պահանջին, և թե՛, տոտալ ձերբակալություններից և քրգործերից խուսափելով, իրենց դեմ չկոնսոլիդացնել նախկին էլիտային։ Հետագայում, իհարկե, առաջ քաշվեց ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին օրենքի նախագիծը, որը և ընդունվեց որպես գործընթացի համակարգայնացման փորձ։ Սկզբնական շրջանում նախկին համակարգի հետ այդպիսի հնարավոր ճակատային բախումը կարող էր կործանարար ազդեցություն ունենալ հեղափոխական առաջնորդի և նրա թիմի համար՝ պետական ապարատը և նրա գործունեությունը կանգնեցնելով կոլապսի առաջ։
Մյուս կողմից՝ ՀՀԿ-ական մեծամասնության փլուզումը խորհրդարանում, գործարար պատգամավորների դուրս գալը և ՀՀԿ քաղաքական թևի ապաակտիվացումը էլ ավելի էին նպաստում նախկին համակարգի փլուզմանը, և հասունանում էր խորհրդարանի արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու պահանջը։ Կայունացնելով իրավիճակը գործադիրում, փլուզելով օրենսդիր մեծամասնությունը և քայլ առ քայլ կապիտալացնելով հեղափոխության մանդատը՝ վարչապետը և նրա թիմը վարչապետության 100-րդ օրը՝ 2018 թ. օգոստոսի 17-ին, հրապարակեցին հեղափոխության հարթակի ծրագրերի և իրենց քաղաքական թիմի առաջնահերթությունները և, ըստ էության, ներկայացրին ապագա փոփոխությունների ճանապարհային քարտեզը.
- Ձևավորել ժողովրդի ուղղակի մանդատը և հանրային լեգիտիմությունը վայելող ոչ կոալիցիոն իշխանություն:
- Երկիրը կայունացնել, հեռու պահել տնտեսական ցնցումներից և, ավելին, իրականացնել տնտեսական հեղափոխություն:
- Ձևավորել ժողովրդի վստահությունը վայելող և հեղափոխության առաջնային պահանջին՝ արդարությանը ծառայող դատական համակարգ, պայքարել և վերացնել համակարգային կոռուպցիան:
- Դատական համակարգի վերափոխման և համակարգային կոռուպցիայի վերացման նպատակով ստեղծել անցումային արդարադատության մարմիններ:
- Հասնել Մարտի 1-ի գործի բացահայտմանը և պատասխանատվության կանչել պետական հեղաշրջման շրջանակներին:
- Լեռնային Ղարաբաղի հարցի կարգավորումն իրականացնել ժողովրդին ցանկալի տարբերակով և ժողովրդական լեգիտիմության մանդատով:
- Առավել զարգացնել և խորացնել հարաբերությունները ՀՀ ռազմավարական դաշնակցի՝ Ռուսաստանի Դաշնության և գործընկերների՝ ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի հետ:
- Արտահերթ ընտրությունների միջոցով ձևավորել ժողովրդի վստահությունը վայելող, լեգիտիմ Ազգային ժողով։
Արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները և օրենսդիր իշխանությունը
Անցումային արդարադատության մարմինների ներկայացուցիչների հետ վարչապետի հանդիպումը 2018 թ․ հուլիսին համընկել էր ժամանակաշրջանի հետ, երբ երկրում սրվել էր դիմակայությունը նրա և ՀՀԿ-ի միջև: ՀՀԿ-ն ամեն կերպ փորձում է ընտրությունները հետաձգել մինչև հաջորդ տարվա մայիս, իսկ Փաշինյանը պնդում է, որ դրանք անցկացվեն ընթացիկ տարվա դեկտեմբերին: Երկուսի փաստարկներն էլ հասկանալի էին: Կորցնելով սահմանադրական մեծամասնությունը Ազգային ժողովում՝ ՀՀԿ ֆրակցիան ՀՅԴ-ի և ԲՀԿ-ի աջակցությամբ փորձ արեց ամեն գնով տապալելու արտահերթ ընտրությունների հնարավորությունը և փոխելու «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» օրենքը։ Հետևանքը հոկտեմբերի 2-ի իրադարձություններն էին, կոալիցիոն կառավարության նախարարների ազատումը։ Հետագայում հանրային ճնշման ներքո քաղաքական պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց, Նիկոլ Փաշինյանը հրաժարական տվեց ՀՀ վարչապետի պաշտոնից, ԱԺ-ն երկու անգամ չընտրեց նոր վարչապետ, և 2018 թ. դեկտեմբերի 9-ին նշանակվեցին նոր ընտրություններ։
Խորհրդարանական ընտրություններում «Իմ քայլը» դաշինքը Փաշինյանի գլխավորությամբ և հեղափոխական հանրային մանդատով տարավ գերվստահ հաղթանակ՝ ձայների 70 տոկոսից ավելին՝ ստանալով սահմանադրական մեծամասնություն և միանձնյա կառավարություն ձևավորելու լեգիտիմ իրավունք։ Արդյունքում հեղափոխությունն անցավ իր տրամաբանական երկրորդ փուլին, երբ օրենսդիր ու գործադիր իշխանությունների ձևավորմամբ դրված էր պետության առանցքային ոլորտների վերափոխման հրամայականը։ Բայց այդ վստահ ու բացարձակ հաղթանակը նաև սկիզբն էր իշխող ուժի անսխալականության դիրքավորման, քանի որ հանրային և քաղաքական ցանկացած քննադատություն ստանում էր պատասխան, թե 70 տոկոսանոց լեգիտիմություն ունեցող ուժը ներկայացնում է ժողովրդի մեծամասնությանը և կարիք չունի լսելու այլոց կարծիքը։ Ըստ էության, ոչ մի քաղաքական ուժի կողմից չբողոքարկված, հանրային բարձր վստահություն վայելող ժողովրդավարական ընտրությունների արդյունքում ձևավորվեցին զսպումներից ու հակակշիռներից դուրս խորհրդարան և կառավարություն, որտեղ փաստացի զսպող օղակը կարող էր լինել հենց իշխող ուժը՝ փորձելով հընթացս սրբագրել կամ խմբագրել անհաջողությունները, դանդաղումներն ու սեփական սխալները։ Այսպիսի իրավիճակում պարզ էր դառնում, որ նախկին համակարգի մերժումը, գործող քաղաքական ընդդիմության հանրային լեգիտիմության բացակայությունը ստեղծել էին քաղաքական ահռելի վակուում, որը լցվել էր հեղափոխական ուժով։ Վերջինս, սակայն, չուներ կուսակցական ինստիտուցիոնալ հիմքեր թե՛ ներկուսակցական ժողովրդավարության, թե՛ քաղաքական դաշտի գործընկերային հարաբերությունների հաստատման առումով։ «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը, չունենալով իշխանության ամբողջական ներկայացվածություն, անհրաժեշտ ժամանակ՝ ընտրություններին նախապատրաստվելու համար, արդյունքում շատ կարճ ժամանակահատվածում ձևավորեց նախընտրական իր ցուցակը։ Ցուցակում ներառվեցին քաղհասարակության բազմաթիվ ներկայացուցիչներ, որոնք մեծ հաշվով գաղափարակիցներ էին, «հանուն ամեն լավի ընդդեմ ամեն վատի» սկզբունքի կողմնակիցներ։ Սակայն կայացած կուսակցության՝ զսպումների ու հակակշիռների մեխանիզմների ու ներկուսակցական ժողովրդավարությունը դեռ զարգացման փուլում էր։ Այդպիսի իրավիճակում իշխանության գալը իսկական փորձառություն էր թե՛ նախկին, թե՛ ներկա կուսակցականների համար։ Ստեղծվեց իրավիճակ, երբ կուսակցության վարչության անդամ Լենա Նազարյանը հայտարարեց, որ իրենք ժամանակավորապես դադարեցնում են կուսակցության համալրման գործընթացը` ըստ էության փորձելով փակել պատեհապաշտների և այլ տարրերի ներթափանցումը արդեն իշխող կուսակցության մարմիններ։ Իշխող կուսակցության «երևանյան» լինելու ցուցիչ էին պարտությունները մարզերում և 2019-ի ՏԻՄ ընտրություններում իշխող կուսակցության փոքրաթիվ ներկայությունը և հիմնականում ՀՀԿ-ական, ՀՅԴ-ական ու ԲՀԿ-ական ավագանիների հաղթանակները։
Կարևոր էր նաև խորհրդարանական և արտախորհրդարանական ուժերի հետ հարաբերությունների հստակեցումը։ Խորհրդարանում ստանալով բացարձակ մեծամասնություն՝ Փաշինյանը և նրա թիմը իրենց հայտարարեցին հանրային վստահություն վայելող միակ լեգիտիմ ուժը։ Իրավիճակի դրամատիզմը նաև այն էր, որ նախկին համակարգի ներկայացուցիչները շարունակում էին իրենց օրինական գործունեությունը ընդդիմության դաշտում՝ այդպիսով ապալեգիտիմացնելով «ընդդիմության» գաղափարը։ Այդ հանգամանքը հատկապես կարևոր էր, քանի որ լեգիտիմ ընդդիմությունը իշխանության հետ միասին քաղաքական միասնական համակարգի բաղկացուցիչ է և պետք է ցանկացած պահի ունակ լինի ստանձնելու իշխանություն։ Սակայն այդ երկդիմի վիճակով, ըստ էության, Փաշինյանի և նրա թիմի համար այլընտրանք չստեղծվեց, իսկ 70 տոկոս քվեի մանդատը սկսեց շահարկվել ցանկացած քննադատության պարագայում՝ լիներ դա խորհրդարանական թե արտախորհրդարանական ընդդիմության կողմից։ Մյուս կողմից, իհարկե, նախկին ուժերը, որոնք դիրքավորվեցին որպես ընդդիմություն, տիրապետելով ահռելի մեդիառեսուրսների, իսկական մեդիատեռոր սկսեցին նոր իշխանությունների նկատմամբ, ինչն իր զգալի ազդեցությունն ունեցավ նաև ներկա պատերազմի ժամանակ։ Նոր իշխանությունների շուրջ 2018 թ. աշնանից արդեն ծավալվել էր «ընտանիքի քայքայում», «ազգային արժեքների պղծում», «հողերի հանձնում», «գաղտնի և դավադիր բանակցություններ ԼՂ հարցերով» և այլ թեմաներով դիսկուրս։ Այդ մեդիատեռորի հետևանքով իշխանությունները ստիպված էին էլ ավելի սրել իրենց հռետորաբանությունը հատկապես ԼՂ կարգավորման հարցում և ներկայանալ որպես ստատուս քվոյի երաշխավորներ։ Այդ իրողության լավագույն օրինակը ՀՀ վարչապետի և պաշտպանության նախարարի (Դավիթ Տոնոյանի) «Արցախը Հայաստան է և վերջ» և «Նոր պատերազմ, նոր տարածքներ» կարգախոսներով հայտարարություններն էին։
Վերափոխումների դանդաղումը, նախկին համակարգի դիմադրությունը, խորհրդարանական մեծամասնության դանդաղկոտությունը և ոչ ներառական լինելը բերեցին քաղաքական այնպիսի իրավիճակի, երբ հեղափոխական այն ուժերը, որոնք միավորվել էին հեղափոխության ընթացքում, հայտնվեցին տարբեր ճամբարներում, ստեղծվեցին նոր քաղաքական ուժեր, իսկ բնական քաղաքական դաշնակիցները՝ ի դեմս ՀԱԿ-ի և ՔՈ-ի, դարձան քաղաքական հակառակորդներ։
Մյուս կողմից՝ քաղհասարակության ներկայացուցիչների աջակցությունը հեղափոխական թիմին և նրանց առաջադրած փոփոխություններին, նպաստեց նրա բազմաթիվ ներկայացուցիչների ներգրավմանը օրենսդիր, գործադիր մարմիններում ու տարատեսակ հանձնաժողովներում, որոնք զբաղվում էին բարեփոխումների փաթեթների մշակմամբ և օրենսդրական նախագծերի քննարկմամբ։ Արդյունքում քաղաքացիական հասարակությունը, որը կարող էր լուրջ հակակշիռ լինել, որոշ մասով միախառնվեց իշխանությանը՝ ի վերջո թուլացնելով հանրային վերահսկողության և հնարավոր հակակշիռների համակարգը։ Հետագայում արդեն քաղհասարակության ներկայացուցիչների մեծ մասը, չկարողանալով հարմարվել գործադիր իշխանության գործող համակարգերի դիմադրությանը, պաշտոնազրկվեց կամ ինքնակամ դուրս եկավ իշխանությունից՝ չկիսելով ներքաղաքական խնդիրների լուծման մոտեցումները։ Մյուս կողմից՝ այդ գործընթացի արդյունքում էր նաև, որ քաղաքացիական հասարակությունը, որն իր զարգացման գագաթնակետին էր հասել Սերժ Սարգսյանի օրոք, պառակտվեց. մի խումբը մնաց որպես նոր իշխանությունների ընդդիմություն, իսկ մյուսը միացավ իշխանություններին։ Ավելին՝ այդ երկու խմբերը տևական ժամանակ, ըստ էության, տարբեր լեզուներով էին խոսում և Հայաստանի ապագայի ու ընթացիկ խնդիրների մասին երբեմն տարբեր, երբեմն հակադիր պատկերացումներ ունեին։
Դատաիրավական բարեփոխումների տապալումը, կորոնավիրուսը և պատերազմի նախօրեն
Պետական բոլոր ինստիտուտներից հետհեղափոխական Հայաստանում հենց դատական իշխանությունն էր վայելում հանրային ամենացածր վստահությունը։ Օրինակ՝ Միջազգային հանրապետական ինստիտուտը (International Republican Institute, IRI) Հայաստանում 2019 թ. մայիսին հանրային կարծիքի ուսումնասիրություն է անցկացրել` պարզելու հանրային տրամադրությունները պետական ինստիտուտների, եկեղեցու, կառավարության առջև ծառացած մարտահրավերների շուրջ։ Ըստ այդ հետազոտության՝ հարցվածների վստահության ամենացածր մակարդակն ուներ հենց դատաիրավական համակարգը՝ 36 % դրական կարծիք։ Հայտնի է նաև Եվրոպայի խորհրդի Արդարադատության արդյունավետության եվրոպական հանձնաժողովի (ԱԱԵՀ/CEPEJ) իրականացրած՝ 2016-2017 թթ. հետազոտությունը, որտեղ ներկայացված է դատական համակարգի գործունեության և դատարաններից օգտվողների վերաբերմունքի գնահատումը՝ բոլոր խնդրահարույց հարցերը նշելով դատարանից օգտվողների տեսանկյունից։
2018 թ․ դեկտեմբերի 19-ին ՀՀ արդարադատության նախարարության իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական www.e-draft.am կայքում տեղադրվել է ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման 2019-2022 թթ. միջոցառումների ծրագրի նախագիծ։ Ապա՝ 2019 թ. մայիսի 20-ին, վարչապետ Փաշինյանը օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների ներկայացուցիչների հետ հանդիպմանը ներկայացրեց դատաիրավական բարեփոխումների տեսլականը հիմնական դրույթներով, որը հանրության մեջ ստացավ «վեթինգ» անվանումը: Այն ենթադրում էր, որ Հայաստանում գործող բոլոր դատավորները պետք է ենթարկվեն, այսպես ասած, վեթինգի (vetting): «Հանրությունը պետք է ամբողջական տեղեկատվություն ունենա դատավորի ունեցած քաղաքական կապերի ու ծագումնաբանության, գույքային վիճակի, դատավորի կարգավիճակում և նախորդ շրջանում ծավալած գործունեության, անհատական և պրոֆեսիոնալ հատկանիշների մասին»,- նշել է Փաշինյանն իր ելույթում։
Հաջորդիվ արդեն նախաձեռնվեցին «Անցումային արդարադատության գործիքների կիրառման հեռանկարները Հայաստանում» խորագրով խորհրդարանական լսումները, որոնք, սակայն, որևէ առարկայական հաջողության չհասան։ Ավելին՝ արդարադատության նախարար Արտակ Զեյնալյանը փոխարինվեց Ռուստամ Բադասյանով, և գործընթացն առժամանակ սառեցվեց ու, որպես հետևանք, տապալվեց։ Նախագիծը նաև խստորեն քննադատվեց քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կողմից, որով պահանջվում էին նախագծի ընդունման գործընթացի կասեցումը և փաստաթղթի վերանայումը հնարավորինս սեղմ ժամկետում։
Անցումային արդարադատության մեխանիզմների ներդրման գործընթացի և դատաիրավական բարեփոխումների տապալման պատճառները, ըստ երևույթին, բազմաթիվ էին և փոխլրացնող։ Իշխող ուժը խոսում էր Սահմանադրության հետ ոչ համատեղելի լինելու, միջազգային գործընկերների, մասնավորապես Վենետիկի հանձնաժողովի բացասական արձագանքի մասին։ Թերևս առավել կարևոր է իշխող ուժի կողմից հնարավոր ռիսկերի գնահատականը, ըստ որի՝ դատական համակարգը կարող էր կաթվածի ենթարկվել և պարալիզացվել։ Մյուս կարևոր գործոնը, իհարկե, սեփական ուժերի հանդեպ անվստահությունն էր, ինստիտուցիոնալ մոտեցման բացակայությունն ու նախորդ համակարգի դիմադրության մասին ուռճացված պատկերացումները։ Իհարկե, այդպիսի դիմադրություն կար և կարող էր առճակատման առիթ լինել, բայց արագ և կտրուկ փոփոխությունների արդյունքում և կառավարող ուժի հանրային վստահության վարկանիշի հաշվին հնարավոր էր դա չեզոքացնել և նկատելի փոփոխությունների հասնել, որոնք, սակայն, տեղի չունեցան։ Դրա վերաբերյալ վարչապետ Փաշինյանը ասուլիսում մեկնաբանեց, որ արագ փոփոխությունները չեն կարող հաջող լինել, քայլեր արվում են, և նպատակ չկա ստեղծելու թեկուզ արագ, բայց պրոիշխանական խամաճիկային դատարան։ Փաստացի հայտարարված գործող դատավորների գույքի, եկամուտի և շահերի հայտարարագրերի ուսումնասիրությունը և դատավորի թեկնածուների բարեվարքության ստուգումը ձևական և ոչինչ չտվող գործիքներ էին՝ հաշվի առնելով եղած համակարգի վիճակը և խնդիրների լուծման արտահերթությունը։
Դատաիրավական ոլորտի բարեփոխումների տապալումը, «Կուսակցությունների մասին» նոր օրենքի առկախումը, սահմանադրական փոփոխությունների սառեցումը, սահմանադրական փոփոխությունների հանրաքվեն, որ տապալվեց կորոնավիրուսային համավարակի հետևանքով, ծանր դրության մեջ էին դրել իշխանություններին։ Ունենալով հանրային վստահության 70 տոկոս քվե՝ իշխող ուժը այդպես էլ չիրականացրեց արագ և շոշափելի բարեփոխումներ պետական կառավարման և դատական համակարգերում և քայլ առ քայլ մաշեց արագ փոփոխությունների մանդատը։
Հայաստանի Հանրապետությանը և իշխող ուժին նոր մարտահրավերի առաջ կանգնեցրեց կորոնավիրուսային համավարակը։ Ոստիկանության և տեսչական մարմինների անբավարար ու անարդյունավետ աշխատանքի արդյունքում ամբողջ բեռն ընկավ առողջապահական համակարգի վրա։ Կորոնավիրուսի ճգնաժամը, կառավարման անարդյունավետությունը ի վերջո նկատելիորեն խաթարեցին իշխող ուժի հանրային վստահությունը և քաղաքական կշիռը։ Քաղաքական լեգիտիմության զգալի թուլացման լավագույն ցուցիչը խորհրդարանական երկրորդ ուժի ղեկավար Գագիկ Ծառուկյանի կողմից կառավարության հրաժարականի պահանջն էր։ Այսպիսով՝ լրջագույնս չվերափոխելով պետական կառավարման համակարգը, ստեղծելով սուպերնախարարություններ և պահպանելով առանց զսպումների ու հակակշիռների իրատեսական մեխանիզմ ունեցող կառավարման մոդելը՝ Փաշինյանը և նրա թիմը զրկվեցին քաղաքական դաշնակիցներից և սառեցրին կամ թեժացրին հարաբերությունները գրեթե բոլոր քաղաքական ուժերի հետ: Այս ամենով հանդերձ բախվեցին նաև անսպասելի արտաքին ֆորս մաժորների՝ կորոնավիրուսային համավարակին, իսկ հետագայում՝ պատերազմին։ Որպես հետևանք այս մարտահրավերների՝ կորոնավիրուսի ճգնաժամի և արցախյան նոր պատերազմում փաստացի պարտության, գործող իշխանությունները հանրային լեգիտիմության ու քաղաքական հեղինակության զգալի կորուստ կրեցին, ինչի հետևանքով ստեղծվեց հանրային վստահության վակուում թե՛ նախկին իշխանությունների ու ընդդիմության, թե՛ ներկա իշխանությունների նկատմամբ։ Մյուս կողմից, սակայն, հանրային կարծիքն ուսումնասիրող ընթացիկ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ իշխող ուժը՝ ի դեմս վարչապետ Փաշինյանի, դեռևս շարունակում է վայելել շուրջ 44 տոկոս հանրային աջակցություն։
Ստեղծված իրավիճակում հավանական է արտահերթ ընտրությունների անցկացումը եթե ստեղծվի և ձևակերպվի հանրային զգալի պահանջ, իհարկե իրավիճակի հանդարտեցումից և կայունացումից հետո։ Պատերազմի հետևանքով լեգիտիմության անկումը նախևառաջ մարտահրավեր է իշխող թիմին, այնքանով որքանով որ նրանք ծրագրում են շարունակել ռեֆորմները և կարիք ունեն լեգիտիմության այդ ռեֆորմները կյանքի կոչելու։ Կառավարության մեծ մասի փոփոխությունը կարող է առժամանակ հանդարտեցնել իրավիճակը բայց այն ժամանակավոր լուծում է և չի կարող երկարաժամկետ հեռանկարում պատասխանել առկա մարտահրավերներին։ Հնարավոր խորհրդարանական ընտրությունները նաև կնպաստեն կառավարության քաղաքական ներառականության և խորհրդարանական գործընթացների գերակայության՝ գործող ընդիմմակայությունը փողոցից խորհրդարան տեղափոխելու նպատակով, որպեսզի չսասանվեն պետության և հանրային համերաշխության հիմքերը և ձևավորվի նոր՝ հետպատերազմյան հանրային համաձայնություն։