ისლამური სახელმწიფო და საქართველოს მუსლიმური თემი

ისლამური სახელმწიფოს ფორმირება, პოლიტიკური და გეოგრაფიული თვალსაზრისით,  მნიშვნელოვან ტრანსფორმაციას გულისხმობს. ამ ცვლილებებისათვის საქართველო, როგორც ტერიტორია,  არ წარმოადგენს პირდაპირი ინტერესის ობიექტს თუ არ იქნება შესაბამისი პირობები – განსაკუთრებით მხარდამჭერთა სიმრავლე.

საქართველოსათვის ზუსტად პიროვნული ფაქტორი განაპირობებს პრობლემის ხასიათსა და შინაარს. ამიტომაც საინტერესოა ორი საკითხი – პირველი, როგორ ხდება ისლამური სახელმწიფოს განსხვავებული სოციალური, პოლიტიკური, რელიგიური და კულტურული სისტემა ხელსაყრელი და მიმზიდველი ქვეყნის მაცხოვრებლებისათვის? და მეორე, როგორ შეიძლება შეიქმნას განწყობა (მიმდევრების რაოდენობის გაზრდის მხრივ) როცა მრველი საკუთარი პრობლემების გადაჭრას ისლამური სახელმწიფოს მეშვეობით შეეცდება?

„წიგნიერი ისლამი“ vs „ტრადიციული ისლამი“

ისლამს საქართველოში, ისვე როგორც სხვა ქვეყნებშიც, სტატიკური სისტემის სახე არასოდეს ჰქონია. ოსმალეთის პერიოდში მისი გავრცელება იყო რეაქცია არსებულ გამოწვევებზე. ამის გამო დიდი ხნის მანძილზე რეგიონში შერეული რელიგიური ნორმები იყო გავრცელებული და კანონიკური ფორმის ჩამოყალიბება შედარებით გვინ დაიწყო.

თანდათანობით გაჩენილი ისლამის ადგილობრივი, წიგნიერი ფორმები საბოლოოდ, საბჭოთა პერიოდის რეპრესიებს შეეწირა. ამიტომ არსებული ცოდნა სსრკ–ს პირობებში მხოლოდ შეზღუდული ჯგუფის ფარგლებში ზეპირსიტყვიერად, ძირითადად ფარული ფორმით შენარჩუნდა. ზუსტად ამ საფუძველს დაეყრდნო 1980–იანი წლების რელიგიური გამოღვიძება. ისლამი ქართულ ყოველდღიურობასთან, არადომინანტურ სტატუსთან, ეთნო–კულტურულ ტრადიციებთან იყო შეხამებული.

1990–იანებში ჩნდება მეორე მიდგომა – წიგნიერი, ნორმებზე დამყარებული ისლამი, რომელიც უცხოეთში სასულიერო სასწავლებლებში (ძირითადად თურქეთში) განათლება მიღებულმა ახალგაზრდებმა მოიტანეს. „კანონიკური“ ფორმის რელიგიური სისტემის შემოღება და დამკვიდრება დამახასიათებელი იყო არამარტო პოსტსაბჭოთა სივრცისათვის. ამიტომ ყოველდღიური ცხოვრებიდან თანდათანობით გაქრა „ძველი“, „მიუღებელი“, თუ „ტრადიციული“ რიტუალები.

ეს ორი ჯგუფი 1990–იანი წლების ბოლოდან ხან ჭიდილის, უფრო ხშირად კი დროებითი ურთიერთაღიარების ფორმით ერთმანეთს ხელმძღვანელობას, რესურსებს და საკუთარი თვითმყოფადობის შენარჩუნებას ედავებოდა. თანდათან ქართული ისლამური ფოლკლორი და წეს–ჩვეულებები არაკანონიკური გახდა.

ისლამური თემი საქართველოს რელიგიურ პოლიტიკაში.

კიდევ ერთ ფაქტორს, სახელმწიფო პოლიტიკა წარმოადგენს. ის 2004 წლამდე მუსლიმურ თემი სამართლებრივ სუბიექტს არ წარმოდგენდა, თუმცა საკუთარი ლიდერების მეშვეობით ინარჩუნებდა გავლენას; 2004 წლიდან თემი იურიდიული სუბიექტი და პროცესების სრულუფლებიანი მონაწილე გახდა, მაგრამ პროცესებში მისი ჩართულობა რეგლამენტირებული და შეზღუდულიც კი აღმოჩნდა. კერძოდ, მუსლიმური თემის საქმიანობა რეგისტრაციამდე კანონით არ რეგულირდებოდა. ამიტომ იგი თავისუფალად მოიპოვებდა და განკარგავდა რესურსებს. რეგისტრაციამ ეს პირობები შეცვალა. ფორმალურ მოთხოვნებსა და რეგულაციებს შეუჩვეველი თავისუფალი თემი ახალ მოთხოვნებს მტკივნეულად შეხვდა.

ამასთანავე, საქართველოს რელიგიური პოლიტიკა მხოლოდ მიმდინარე პრობლემების მოგვარებაზე იყო ორიენტირებული. ამგვარი მიდგომა თვალშისაცემია რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოს, მუსლიმთა სამმართველოს და სხვა ორგანიზაციების საქმიანობის ანალიზის დროს. ამ ფორმატში შედგენილი სტრატეგიები ხშირად ერთხაზოვანია. ამის მიზეზი მათ შორის არასაკმარისი ცოდნაცაა, რადგან სტრატეგიებს ჩინოვნიკები და სხვადასხვა დაინტერესებული პირები, მუსლიმი თემის რიგითი წევრების ჩართულობის გარეშე ადგენენ. ამიტომ შედგენილი სტრატეგიების შინაარსი ვერ ასახავს ყველა იმ პრობლემას და მისი მოგვარების გზებს, რაც თემის წინაშე დგას.

რას ნიშნავს იყო მუსლიმი საქართველოში?

ამ პროცესებმა რიგითი მუსლიმისათვის დამატებითი საფიქრალი გააჩინა – ის მხოლოდ ლოცვის და რიტუალებში მონაწილეობის დროს იყო თემის ნაწილი. არადა, მუსლიმი, თემის სრულფასოვანი წევრობისათვის, ახალგაზრდობის პერიოდიდან რელიგიური სასწავლებლებში სწავლობდა. პირველად განათლებას, ახალგაზრდები, ადგილზე არსებულ სასწავლებელში იღებდნენ. ეს სასწავლებლები ნაკლებად ზრუნდავდნენ ერთიან სასწავლო კურსზე ან მსოფლმხედველობაზე, რადგან მასწავლებელთა კვალიფიკაციის შემოწმება ფაქტიურად არ ხდებოდა; საერო და სასულიერო სასწავლებლების დამთავრების შემდეგ ახალგაზრდა მუსლიმი ირჩევდა ან სოფელში დარჩენას[1], ან უცხოეთში უფასო სასულიერო განათლების მისაღებად წასვლას[2], ან საქართველოში საერო განათლების მიღებას[3]. ასე ჩამოყალიბდა საკმაოდ მრავალრიცხოვანი, ძირითადად თურქულენოვანი, ახალგაზრდა სასულიერო პირების ჯგუფი. უცხოეთიდან დაბრუნებულ სასულიერო პირთა, თეოლოგთა, თუ უბრალოდ განათლება მიღებულთა დიდი რაოდენობა აქ არსებულ საერო თუ სასულიერო თანამდებობებზე არაკონკურენტუნარიანები აღმოჩდნენ[4]. დასაქმებაში სუბიექტური ფაქტორების გამორიცხვის მიუხედავად, ამ ახალგაზრდებს, ადგილზე განათლება მიღებულ პირებთან შედარებით ქართული ენისა და ადგილობრივ სამსახურებში დასაქმებისათვის საჭირო ცოდნისა და უნარების არასათანადო დონე ჰქონდათ. ახალგაზრდების მცირე ნაწილი თვითრეალიზაციას კერძო ბიზნესში ახერხებდა, თუმცა ძირითადი ნაწილი ან ტრადიციულ გარემოში ბრუნდებოდა ან ახალი პერპსექტივების ძიებას იწყებდა.

ამ ფაქტორების გავლენით მუსლიმი, რომელიც ვერ ახერხებდა პირად კარიერულ, სულიერ თუ სოციალურ რეალიზაციას, უკმაყოფილო იყო არსებული ტრადიციული ნორმებით და ხედავდა სხვადასხვა საშიშროებებს – უსამართლობის აღმოფხვრის სხვადასხვა გზას ეძებდა, მათ შორის რადიკალურსაც.

ახალი პერსპექტივის ძიება და ისლამური სახელმწიფო.

ისლამური სახელმწიფოს იდეა დაეხმაროს და გადაარჩინოს დაჩაგრული და დაუცველი მუსლიმები, მიმზიდველი აღმოჩნდა იმ პირებისათვის ვინც არ იზიარებდა მოქმედ ნორმებს, არ მოსწონდა არსებული რეალობა და სურდა მისი შეცვლა. ანუ, შეუძლებელი იყო საერთო კეთილდღეობის მიღწევა (მუსლიმური თემში) და საკუთარი ცხოვრების მოწესრიგება. ამ ეტაპზე, საქართველოში, ამგვარი კარდინალური ცვლილებების მსურველთა მცირერიცხოვანი ჯგუფები გაჩნდა[5]. თუმცა, თუ არსებული ვითარება არ შეიცვლება და მოიმატებს უკმაყოფილება – ეს გავლენას იქონიებს მომხრეების რაოდენობაზეც. მათ შორის იმიტომაც, რომ ისლამი ათანაბრებს ყველა მუსლიმს როგორც ერთობლივი ლოცვის, ისე საერთო გამოწვევების დროს. სხვადასხვა მიზეზით ის მიმზიდველი აღმოჩნდება ჯერჯერობით შედარებით ლოიალური, მაგრამ ასევე უკმაყოფილო მუსლიმი ახალგაზრდებისთვისაც. მანამდე ადგილი შეიძლება ჰქონდეს ერთეულ, ინდივიდუალურ ინციდინტებს და არა ფართომასტაბიან კონფლიქტებს. სხვა მხრივ ქვეყანა დარჩება „უხილავი ომის“ ნაწილად, სადაც ბრძოლის სურვილის მქონე ცალკეული მეომრები კონკრეტული მიზანისა და შედეგის სურვილით გააგრძელებენ ბრძოლას.

ისლამური სახელმწიფოს არსებული და შესაძლო მომხრეები.

განსაკუთრებული ზემოქმედების რესურსი, რომელიც ახალ რელიგიურ იდეოლოგიას აქვთ, მნიშვნელოვანწილად მკაფიო და შედეგზე ორიენტირებულ სტრატეგიებში გამოიხატება. ამიტომაც, როცა „დაჩაგრული თემი“ (ან მისი ნაწილი) საკუთარ თავს ვერ იცავს შესაბამისი ორგანიზაციის, მუსლიმი ლიდერების თუ სახელმწიფოს მეშვეობით – თავისთავად ახალი გზის ძიებას იწყებს. ამავდროულად, როგორც გამოჩნდა, ისლამური სახელმწიფოსათვის სასურველი გახდა სხვადასხვა ნიშნით გამორჩეული ახალგაზრდების მოზიდვაც. აქ ვგულისხმობთ თემის ბუნებრივი მატების პერსპექტივებსაც, რაც საქართველოში, მუსლიმურ თემში, გამორჩეულად დაბალი საქორწინო ასაკისა და მაღალი შობადობის პირობებში დამატებითი ყურადღების საგანს წარმოადგენს; ასევე საყურადღებოა, რომ ისლამური სახელმწიფოს მიზნები და ამოცანები განათლებამიღებული და რეალიზებული ახალგზრდებისათვის აღმოჩნდა მიმზიდველი. მიუხედავად ამისა, ამ ეტაპზე იმ პირთა რაოდენობა, ვინც ამ პროცესებში ჩაერთო ჯერ კიდევ მცირერიცხოვანია.

ჩემი აზრით, ამის მიზეზი შემდეგია – ქართველი მუსლიმებისათვის არსებობს მთელი რიგი „ტრადიციული ფაქტორი“, რომელიც „უცხო“ რელიგიური სისტემის გავრცელების საწინააღმდეგო ფაქტორად რჩებოდა. თუმცა როგორც აღინიშნა, ის ადვილად დაიძლევა საგანმანათლებლო პროგრამების გავლენით. ამიტომ რაც უფრო ტრადიციულია თემი, მით უფრო საეჭვოა სხვადასხვა მიმდინარეობების მომრავლება და კონფლიქტის წარმოშობა–განვითარების წინაპირობები. ახლებური შეხედულებების მიღება–გაზიარება ისევ ინდივიდუალური არჩევანის საგანი რჩება.

გარკვეულწილად, იგივე შეიძლება ითქვას აზერბაიჯანულ თემზე საქართველოში, რომელიც საკუთარ თავს აზერბაიჯანული სახელმწიფოსა და რელიგიური სისტემის ნაწილად მიიჩნევდა. ორ ქვეყანს შორის არსებული ურთიერთობის პირობებში თემი ორმხრივი პოლიტიკური ზემოქმედების გავლენასაც განიცდის. თუმცა, ისევე როგორც ქართველ მუსლიმებში, ინდივიდუალური უკმაყოფილების გავლენით ჩამოყალიბდა აქტიურ მებრძოლთა ჯგუფი.

ეთნიკური ჩეჩნებით დასახლებული პანკისის დემონიზირებას რუსეთის ჩრდილოეთ კავკასიაში არსებულმა კრიზისმა შეუწყო ხელი. ხეობის მოსახლეობა დიდი ხანია გადაქცეულია დაკვირვების ობიექტად. ზემოთხსენებულ ფაქტორებთან ერთად ეს მომენტებიც დამატებით გაღიზიანებისა და პროტესტის გრძნობის გაღვივებას განაპირობებს; თუმცა აქაც განსხვავებული მსოფლმხედველობის მხარდაჭერა მხოლოდ ცალკული, პიროვნული არჩევანი უფროა, ვინემ საერთო სურვილი. თუმცა რელიგიური ნიშნით ბრძოლის წარსულმა გამოცდილებამ და რეკრუტირების მოდელების არსებობამ განსხვავებული პირობების გაჩენას შეუწყო ხელი. ჩვენი აზრით, ამ პროცესებში, დროთა განმავლობაში მაინც შეიქმნა ერთგვარი „პალესტინური წინააღმდეგობის“ მსგავსი მოდელი – გაჩნდა განცდა, რომ მტრების (მათ შორის – ისლამის მტრების) წინააღმდეგ პერმანენტული ბრძოლა ცხოვრების მიზანსა და ღირსების ნაწილს წარმოადგენდა. ჩვენი აზრით, ეს პროცესი ბოლო დროს შერბილდა, მაგრამ მისი ხელახალი „პოპულარობა“ არასათანადო სახელმწიფო პოლიტიკას შეუძლია; მაშინ როცა ამგვარი განცდის გაძლიერება ქართულ და აზერბაიჯანულ მუსლიმურ თემში ჯერჯერობით ნაკლებად სავარაუდოა.

და ბოლოს, ქვეყანა, რომელიც უმთავრეს პრიორიტეტად ევროპულ მომავალს ასახელებს მიმდინარე გამოწვევების კვლევას და შესაბამისი სტრატეგიების შემუშავებას მუდმივად, ეტაპობრივად და ციკლურად უნდა ახორციელებდეს. დღეისათვის კი საქართველოს ხელისუფლება ხშირ შემთხვევაში უსაფრთხოებაზე ორიენტირებულ სტრატეგიებს მსგავსი დაკვირვებების და გააზრების გარეშე ამზადებს, რაც ამ გამოწვევებს კიდევ უფრო აძლიერებს.