ადამიანები სამხრეთ კავკასიაში ყოველდღიური საქმიანობის დასაძლევად არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელებს იყენებენ. ამგვარი ქსელების საწყისები საზოგადოებრივი ორგანიზების ისეთ ტრადიციულ ფორმებში უნდა ვეძებოთ, როგორიც დიდი ოჯახები და სასოფლო თემებია. საბჭოთა კავშირში არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელები გეგმიური ეკონომიკის სტრუქტურული დეფიციტების შესავსებად გამოიყენებოდა. ეს ქსელები დეფიციტური საქონლისა და მომსახურების ხელმისაწვდომობას უზრუნველყოფდნენ. საბაზრო ეკონომიკის შემოღებამ ისინი უფუნქციოდ როდი დატოვა, პირიქით, პოლიტიკური, ეკონომიკური და საზოგადოებრივი თვალსაზრისით მათი მნიშვნელობა გაიზარდა კიდეც.
სამხრეთ კავკასიის ხალხები არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელებს საუკუნეების განმავლობაში ინახავდნენ და უფრთხილდებოდნენ, რათა ყოფა-ცხოვრება გაეადვილებინათ და ერთმანეთს დახმარებოდნენ.[1] სამხრეთ კავკასიის საზოგადოებების პატრიარქალური სტრუქტურა ხელს უწყობდა ტრადიციულად მჭიდრო თემური და ნათესაური კავშირების ჩამოყალიბებას. ამრიგად, მათი სოციალური კაპიტალი პირველადი ჯგუფის შიდა მყარ კავშირებს (bonding) უფრო ეფუძნებოდა, ვიდრე გარე კონტაქტებსა და გაცვლას (bridging).[2] სახელმწიფოებრიობის საუკუნეების განმავლობაში შეძენილი გამოცდილების მიუხედავად, მეტადრე მას შემდეგ, რაც მე-18 საუკუნის ბოლოსა და მე-19 საუკუნის დასაწყისში სომხეთის, აზერბაიჯანისა და საქართველოს დღევანდელი ტერიტორიები მეფის რუსეთის დაქვემდებარებაში შევიდა, კავკასიურ საზოგადოებებს პრაქტიკულად არ ჰქონიათ თანამედროვე ტიპის ფორმალურ ინსტიტუტებთან შეხება. ამ სამი დემოკრატიული რესპუბლიკის ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის მოკლე ფაზა ბოლშევიკების მიერ წითელი არმიის მეშვეობით ძალისმიერად შეწყდა. 1922 წელს სომხეთი, აზერბაიჯანი და საქართველო ნაძალადევად გაერთიანდნენ ამიერკავკასიის ფედერაციულ საბჭოთა რესპუბლიკად, და ახლად დაარსებულ საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირშიც (სსრკ) გაწევრიანდნენ.
კომუნისტური რეჟიმის მიერ დაწყებულმა საზოგადოებათა მასობრივმა რეფორმირებამ არაფორმალური სტრუქტურების განვითარებაზეც მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია. მეფის რუსეთისგან განსხვავებით, რომელიც ადგილობრივი ხალხების საზოგადოებრივ წყობას თითქმის არ შეხებია, საბჭოთა სახელმწიფომ თავისი მრავალრიცხოვანი ხალხების ერთმანეთისთვის მასშტაბურ საზოგადოებრივ დამსგავსებას მიჰყო ხელი. ასეთმა გასაბჭოებამ,[3] ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად განსხვავებული ეთნიკური ჯგუფებისგან ერთი „საბჭოთა ხალხის“ თუ „საბჭოთა საზოგადოების“ ჩამოსაყალიბებელმა ამგვარმა ნაძალადევმა რეფორმირებამ, მხოლოდ რეპრესიები და დევნა კი არა, ტრადიციების ნგრევა და მნიშვნელოვანწილად ერთნაირი სოციალიზაცია გამოიწვია. ოჯახური და თემური წყობილების ტრადიციულ საზოგადოებრივ სტრუქტურებს ძირი გამოეთხარა და არალეგალურად იქცა.[4]
გვიანდელ საბჭოთა კავშირში, ეგრეთ წოდებული „განვითარებული სოციალიზმის“ დროს, ეს ზეწოლა კიდევ უფრო გამწვავდა. შედეგად, სამხრეთ კავკასიის საზოგადოებები შედარებით ერთგვაროვანი გამოჩნდა. მაგრამ სოციალური წყობის ტრადიციული ფორმების იატაკქვეშეთში განდევნამ არალეგალურობის კულტურის განვითარება გამოიწვია, რაც დღემდე სახეზეა. სამხრეთ კავკასიის საზოგადოებებში ურთიერთობის არაფორმალური ქსელები გადაშენების ნაცვლად ტიპურ საბჭოთა არალეგალურ სტრუქტურად იქცა, რომელიც რუსეთის ბლატ-კავშირებს (blat-Seilschaften) ჰგავს.[5] კომუნისტურ უწყებათა მიერ მოქალაქეთა პირადი სფეროს გაკონტროლების მუდმივი მცდელობა და, ასევე, კორუმპირებული და ქრონიკულად არაეფექტიანი საბჭოთა ბიუროკრატიის ნაკლოვანებები ხელს უწყობდა არაფორმალური საქმიანობის კიდევ უფრო მასშტაბურ გავრცელებას.
საბჭოთა მმართველობის ქვეშ არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელების გაჩენა, კაცმა რომ თქვას, მხოლოდ გასაბჭოებით კი არ იყო გამოწვეული, არამედ სულ უფრო დასუსტებული კომუნისტური გეგმიური ეკონომიკის მძიმე დეფიციტის შედეგიც გახლდათ. კომუნიზმში ყოველდღიური ამბავი იყო სახელმწიფო მფლობელობაში არსებული „სახალხო“ მაღაზიების ცარიელი დახლები, სადაც სურსათისა და სამომხმარებლო საქონლის დეფიციტი მძვინვარებდა იმ დროს, როცა შავი ბაზარი ყვაოდა. ამრიგად, არაფორმალური ქსელის წევრობა ყველა ოჯახისთვის სასიცოცხლო მნიშვნელობის საკითხი იყო. რაკი ტრადიციულად ძლიერი ნათესაური კავშირები საჭირო საქონლისა თუ მომსახურების მოპოვების თვალსაზრისით აღარ მუშაობდა, საამისოდ ყველას სჭირდებოდა შორეულ თუ ახლო მეგობრებთან და ნაცნობებთან პირადი ურთიერთობის გამოყენება.
არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელის ტრადიციულ დიდ ოჯახთა მიღმა გავრცელება ურბანიზაციასა და საბჭოთა დიდი ქალაქებისთვის დამახასიათებელი მცირე ზომის ოჯახების თანდათანობით ჩამოყალიბებას უკავშირდება. ისევე როგორც ბაქოში, თბილისსა თუ ერევანში, მალე სამხრეთ კავკასიის სხვა დიდ ქალაქებშიც სოციალური ცხოვრება არაფორმალური ქსელების მეშვეობით განვითარდა. საქართველოში ვპოულობთ „ნაცნობობის“ ან ეგრეთ წოდებული „მეგობრობის“ კავშირებს.
აზერბაიჯანში ერთმანეთისგან განასხვავებენ tapş-ს (სიტყვიდან „დაკავშირება“) და tanişliq-ს (ნაცნობთა ქსელი), სომხეთში კი tsanot (ნაცნობთა ქსელი) და parekam (ნათესაური ქსელი). ყველა ამ ქსელს მსგავსი ფუნქცია ჰქონდა ისევე, როგორც ამ რეგიონში სულ უფრო მეტად გავრცელებული რუსული ბლატის (blat) სისტემას. საბჭოთა უწყებების მხრიდან ნეპოტიზმის, კორუფციისა და მზარდი ჩრდილოვანი ეკონომიკის შეზღუდვის მცდელობების მიუხედავად,[6] არალეგალური ვაჭრობა კავკასიაში სულ უფრო მეტად იკიდებდა ფეხს. ეკონომისტთა ვარაუდით,[7] არალეგალური ეკონომიკის მოცულობა სამხრეთ კავკასიის ამ სამ საბჭოთა რესპუბლიკაში - თუ შუა აზიის რესპუბლიკების არალეგალური ეკონომიკის ცალკეულ დარგებს არ ჩავთვლით - მთლიანი საბჭოთა კავშირისთვის ყველაზე უფრო მაღალ მაჩვენებელს აღწევდა.
სამხრეთ კავკასიის არაფორმალურ ქსელებზე ჩატარებული სოვიეტოლოგიური კვლევების უმრავლესობის საპირისპიროდ უნდა აღინიშნოს, რომ არაფორმალური ეკონომიკური ქსელები მხოლოდ სხვა ქსელების წიაღში ფუნქციონირებდა. ისინი პოლიტიკურ და სოციალურ ქსელებში იყო მოქცეული. ასე მაგალითად, კერძო სასოფლო სამეურნეო პროდუქციის ზრდა და ამ პროდუქციის შავ ბაზარზე გაყიდვა, ისევე როგორც, არალეგალური მშენებლობა და შემკეთებელი სამუშაოები თუ შესაბამისი სახელოსნოების არსებობა მხოლოდ იმიტომ იყო შესაძლებელი, რომ მაღალჩინოსანი მოხელეები, მათ შორის ბევრი ადგილობრივი მოხელე, არაფორმალურ სტრუქტურებში წევრიანდებოდა. იქნებოდა ეს არალეგალური კლანური ქმედების, პატრონაჟისა თუ ქრთამების მეშვეობით, მაღალი რანგის საბჭოთა უწყებათა მოხელეები სამუდამოდ და, ხშირ შემთხვევაში, ნებაყოფლობით ებმებოდნენ არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელებში.
რაკი პოლიტიკური კორუფციისა და პატრონაჟული კავშირების გავრცელების მასშტაბების შეფასების სანდო წყაროები არ მოგვეპოვება, არალეგალურობის დონე მხოლოდ არაპირდაპირ შეგვიძლია განვსაზღვროთ ნომენკლატურის „წმენდის“ სიხშირისა და ინტენსივობის საშუალებით. ამგვარი ღონისძიებები სისტემატურად ხორციელდებოდა მოსკოვიდან გაცემული ბრძანების შედეგად, რათა ის ადგილობრივი ჩინოსნები მოეხსნათ, რომლებიც არალეგალურ კავშირებში მეტისმეტად იყვნენ ჩართულნი. ასე მაგალითად, 1965-დან 1990 წლამდე სახელმწიფოებრივი დანაშაულის გამო დაისაჯა 24 მაღალჩინოსანი სომხეთში, 78 - საქართველოში და 142 - აზერბაიჯანში. ეს, როგორც წესი, კორუფციას, გაფლანგვასა და ქონების მოხვეჭას გულისხმობდა.[8] ამავე წლებში ბელორუსში მხოლოდ ორი, მოლდოვაში 18, ხოლო ყაზახეთში 19 მაღალჩინოსანი გაასამართლეს სამსახურეობრივი მდგომარეობის ბოროტად გამოყენების ბრალდებით.
მიუხედავად იმისა, რომ სანათესაო თუ სამეგობრო ქსელები ამ რეგიონში მთელი საბჭოთა პერიოდის განმავლობაში ინარჩუნებდა მნიშვნელობას, არალეგალურ სფეროში მაინც ნაცნობებისა და საქმიანი ურთიერთობების უფრო მოქნილი და ფართო ქსელები (tanişliq აზერბაიჯანში, ნაცნობობა საქართველოში და tsanot სომხეთში) დომინირებდა. ურთიერთობათა ფართო ქსელების შექმნა და გამოყენება კავკასიის გამჭრიახ ბინადართ გზას უხსნიდა ფორმალური დაწესებულებებისკენ. ამით კი ისინი, ამავე დროს, ფორმალურ დაწესებულებათა განფორმალურებასა და განბიუროკრატიზებას ახდენდნენ. ასეთი არაფორმალური ქსელები ძალიან ფართოდ იყო გავრცელებული.[9] 1970-იანი წლების ბოლოს კომუნისტურმა ინსტიტუციებმა აქ იმდენად დაკარგეს ფორმალური ხასიათი, რომ პრაქტიკულად, ყველა და ყველაფერი „მოსყიდვადი“ შეიქნა.[10]
როცა მიხეილ გორბაჩოვმა 1980-იანი წლების შუა პერიოდში „გლასნოსტისა“ და „პერესტროიკის“ პოლიტიკა დაიწყო, საბჭოთა სამხრეთ კავკასია ამგვარი არალეგალური პრაქტიკებით იყო განმსჭვალული. ქსელების წევრები, რომლებიც თავიანთ კავშირებს ადრე ოფიციალური ბიუროკრატიისგან თავის ასარიდებლად და დეფიციტური სამომხმარებლო საქონლის საშოვნელად იყენებდნენ, პოლიტიკურ აქტივისტებად და ნაციონალისტებად გადაიქცნენ. ისევე როგორც მთელ საბჭოთა კავშირში, კავკასიაშიც, გლასნოსტთან ერთად დამყარებულმა შედარებითმა ლიბერალიზაციამ, არაფორმალური ჯგუფების (რუს. неформалы)[11] ჩამოყალიბებას შეუწყო ხელი, რომლებიც კულტურული, პოლიტიკური და ეროვნული თვალსაზრისით საწინააღმდეგო პოზიციას გამოხატავდნენ. თვალში საცემი იყო მათი არალეგალურ ქსელებთან მსგავსება, რადგან ისინი ამ უკანასკნელთა მსგავსად წრის, ნაცნობების, მეგობრების თუ კოლეგებისგან შემდგარ კლანთა სახით იყო ორგანიზებული, თუმცა სხვა მიზნებისკენ იყო მიმართული. იმის ნაცვლად, რომ „ინსტიტუციებისკენ გზის გაკვალვაზე“, ანდა დეფიციტური საქონლის შოვნაზე ყოფილიყო გაფაციცებული, არაფორმალების (неформалы) კავშირები უსაფრთხო სივრცეებს წარმოადგენდა. ისინი კომუნისტური პარტიის მეურვეობისგან თავისუფალნი იყვნენ და ამ კავშირებს სამოქალაქო საზოგადოებრივი ინიციატივებისა და კულტურული თუ პოლიტიკური შეხედულების გამოსახატავად იყენებდნენ.
ძირგამოთხრილ საბჭოთა იმპერიასა და ეთნო-ნაციონალურ მისწრაფებებს შორის არსებული მზარდი კონფლიქტების გამო, სამხრეთ კავკასიის არაფორმალური ჯგუფების უმრავლესობამ რადიკალიზაცია განიცადა. ზოგი მათგანი ნაციონალისტური ორიენტაციის მქონე პოლიტიკურ პარტიად ჩამოყალიბდა, ზოგი კი საერთოდ გაქრა. 1991 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლა და სამხრეთ კავკასიის რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის მოპოვება არაფორმალური კავშირების დაცემას ან მოსახლეობისთვის მათი მნიშვნელობის დაკარგვას როდი უკავშირდება. პირიქით, სომხეთის, აზერბაიჯანისა და საქართველოს ახალ ისტორიულ ეპოქაში შებიჯებასთან ერთად, ამ კავშირების მნიშვნელობაც გაიზარდა.
პოსტკომუნისტური ქსელების სტრუქტურა და ორგანიზაცია
რუსეთისა და უკრაინისგან განსხვავებით, თუმცა შუა აზიის ქვეყნების მსგავსად, არაფორმალური ქსელი სამხრეთ კავკასიაში მრავალგანზომილებიანი იერარქიის ნიმუშის მიხედვით ფუნქციონირებს.[12] მათი გამოვლინების მრავალ ფორმათა შორის ამ რეგიონში ყველაზე მეტად გავრცელებული და დომინანტური ხუთი ტიპის ქსელი შეგვიძლია გამოვყოთ, რომლებიც ეფუძნება ან ნათესაობას, ან ნაცნობობას, ან გარკვეულ ადგილზე არსებობას, ან კიდევ ეთნიკურ იდენტობას.
ყოველი ეს საფეხური წარმოადგენს გახსნილობის, ჯგუფური შეკავშირებულობისა და სოციალური კაპიტალის ბონდინგისა (bonding) და/ან ბრიჯინგის (bridging) სხვადასხვა დონეს. ქსელის ეს შიდა დონეები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან არაფორმალურ ურთიერთობათა მნიშვნელოვნებით, მოცულობითა და გავრცელების ხარისხით.
არაფორმალური ქსელურობის (Networking) იერარქია ნათესაური კავშირებით იწყება. სისხლით ნათესაობაზე დამყარებული ოჯახური გაერთიანებები ამ რეგიონის ყველა ქვეყანაში კავშირების უძველესი და ჯერაც ყველაზე უფრო დიდი გავლენის მქონე სახეობაა. ეს კავშირები, ოჯახის ბირთვის უშუალო წევრების გარდა, ტრადიციული დიდი ოჯახების წევრებისგანაც შედგება (განსაკუთრებით სოფლად) და აერთიანებს არა მხოლოდ შორეულ სისხლით ნათესავებს, არამედ ისეთ პირებსაც, რომლებიც ნათესავად პრაქტიკულად აღარ ითვლებიან. ასეთი სისხლით ნათესაობა ამ ჯგუფს შიგნით ძლიერი კავშირითა (bonding) და სუსტი გარე ურთიერთობებით (bridging) ხასიათდება. აქედან გამომდინარე, ამ ჯგუფებს თავიანთ თავზე განსაკუთრებული და ელიტარული წარმოდგენა აქვთ, რაც მათ ქცევაშიც გამოიხატება. ასეთ კავშირებში შეღწევის უფლება მხოლოდ დაბადებით ან ქორწინებით მიიღწევა. ერთმანეთისთვის გაწეული შეღავათები თუ დახმარება ყოველთვის ორმხრივი როდია. ასეთი დახმარება ხშირად საკმაოდ ღირებულია და გულისხმობს, მაგალითად, სამსახურის შოვნას ან ფულის სესხებას ან ჩუქებას. შეღავათებისა და ვალდებულებების მინიჭების დროს ყურადღება ექცევა ოჯახურ კავშირში არსებულ რანგირებას.
არაფორმალური ურთიერთობების ქსელთა დონეები
ეთნიკური მიკუთვნებულობა
საცხოვრებელი ადგილი
ნაცნობობა
მეგობრობა
ნათესაობა
ასეთ ნათესაურ კავშირებს დღემდე ვხვდებით, ძირითადად, სოფლად, სადაც პატრიარქალურ დიდ ოჯახებსა და მჭიდრო სისხლითნათესაურ კავშირებს ისეთივე დიდი დატვირთვა აქვს, როგორც ძველად. სომხეთის, აზერბაიჯანისა და საქართველოს ქალაქურ ზონებში კი, კავკასიის ბარომეტრის (Caucasus Barometer) მონაცემთა მიხედვით, მოსახლეობის უმრავლესობა ახლო ნათესავებთანაც კი არ ინარჩუნებს ძლიერ კავშირს, ხოლო შორეულ ნათესავებთან მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში ურთიერთობს.[13] მწირი სტატისტიკური მონაცემების გარდა, თავად ავტორს, ამ სფეროში საკუთარი დაკვირვებების შედეგად, შეუძლია დაადასტუროს, რომ, როგორც ჩანს, ქალაქურ დასახლებებსა და მით უფრო დიდ ქალაქებში, ნათესაური ქსელების (Verwandten-Networking) როლი პრაქტიკულად ქორწინებითა და დაკრძალვებით შემოიფარგლება, რომლებზეც, როგორც წესი, მთელი ნათესაობა იყრის თავს.
ქალაქის ტიპის დასახლებებში უფრო ფართოდ სამეგობრო და სანაცნობო კავშირებია გავრცელებული. ამ ორიდან სამეგობრო კავშირები უფრო ახლოს დგას სანათესაო კავშირებთან. ამ უკანასკნელისგან განსხვავებით, სამეგობრო კავშირები ახლო მეგობრების, კოლეგების ან კარგი მეზობლების საკმაოდ კომპაქტურ და შედარებით მცირე წრეს წარმოადგენს, რომელში შეღწევაც საკმაოდ ადვილია. მიუხედავად იმისა, რომ სამეგობროები (საქმიანი თუ საერთო ინტერესების მქონე სამეგობრო წრეები), შესაძლოა, ელიტარული კლუბების მსგავსად ფუნქციონირებდეს, ისინი, როგორც წესი, სრულიად ჩაკეტილი არ არის. ასეთ წრეებში გაწევრიანებაზე შეთანხმება იოლად მიიღწევა, თუ პირობები, რომლებიც, ჩვეულებრივ, საერთო ინტერესებს, მონაცემებს (მაგალითად: წარმომავლობა, აღზრდა და სტატუსი) და ურთიერთსარგებლობას მოიცავს, გაწევრიანების კანდიდატებისთვის მისაღებია. გარდა ამისა, სარგებლიანობა შეძლებისდაგვარად ორმხრივად ნაწილდება. სამეგობროების წევრებს შორის იერარქია, როგორც წესი, ჰორიზონტალურია. ყველაზე დიდი გავლენის მქონეთაც კი თანასწორად მიიჩნევენ. მიუხედავად იმისა, რომ სამეგობროები, სანათესაოებისგან განსხვავებით, საკუთარ წევრებზე მაინცდამაინც ყველაფრის ფასად არ ზრუნავენ, იმით მაინც ეხმარებიან, რომ პრესტიჟულ სახელმწიფო თუ ბიზნეს სამსახურებში ადგილის დასაკავებლად რჩევებს იძლევიან და შუამდგომლობენ.
ქალაქებში და სულ უფრო მეტად, სოფლადაც სამეგობროები სანათესაოებზე უფრო პოპულარული ხდება. სამეგობრო ქსელები, მართლაც, უფრო გახსნილია და თანასწორი, ურთიერთგებაზეა დამყარებული, რაც მათ ბევრი თანამედროვე ადამიანისთვის სულ უფრო მიმზიდველს ხდის. სამხრეთ კავკასიის სამივე რესპუბლიკის კვლევების მონაცემები ამ მოსაზრებას ადასტურებს. ასე მაგალითად, გამოკითხულთა უმრავლესობამ განაცხადა, რომ ბევრი მეგობარი ჰყავს და სურს, კიდევ უფრო მეტი ჰყავდეს.[14] სამეგობროებისგან განსხვავებით, სანაცნობო ქსელები (რომლებსაც ურთიერთობების ქსელებსაც უწოდებენ), არაფორმალური ქსელურობის ყველაზე უფრო სასურველი და ფართოდ გავრცელებული ფორმაა. ამავე დროს, ეს ყველაზე უფრო ნაკლები შეჭიდულობის მქონე ფორმაა. სანაცნობო ქსელები უამრავი, გარკვეული აზრით, საკმაოდ შორეული საკონტაქტო პირებისგან, არც ისე კარგად ნაცნობი მეზობლებისგან, შემთხვევითი ნაცნობებისა თუ მხოლოდ ყურმოკვრით გაგონილი პირებისგან შედგება. ამ, ცოტა არ იყოს, გაბერილი სახის ურთიერთობისთვის გარე კონტაქტების ძიება უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე უკვე არსებული კავშირების გამყარება.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სანაცნობო კავშირების გაფართოება ხელს უწყობს იმას, რომ ადამიანი გასცდეს სამეგობრო და სანათესაო ქსელებს, რათა ამ გზით ისეთი სარგებელი თუ ხელშეწყობა მოიპოვოს, რომელიც პირადი ურთიერთობების ფიზიკური ფარგლების შიგნით მიუწვდომელი იქნებოდა. სამაგიეროდ, სამეგობროებისგან განსხვავებით, სანაცნობოების შემთხვევაში გაწეული დახმარებისთვის სამაგიეროს მიღების გარანტია არ არსებობს. მართალია, სავალდებულო ორმხრივი ურთიერთობა აქ მხოლოდ სუსტად ან საერთოდ არ არის გამოხატული, მაგრამ ასეთი კავშირები შესაძლოა ბიძგი იყოს ნამდვილ ნდობაზე დამყარებული ურთიერთობების გაბმისაკენ, განსაკუთრებით იქ, სადაც ნდობის ფაქტორი მცირეა.[15] როცა სანაცნობოების ასეთი წევრები „(Networker)“ ნდობის ნაკლებობას გადალახავენ და საერთო ინტერესებს აღმოაჩენენ, კონსტრუქციული პარტნიორობის საფუძველზე შესაძლოა, რომ მათი ურთიერთობა მეგობრობაშიც გადაიზარდოს.
ქსელთა შემდგომ - სანაცნობოებისგან არცთუ ისე განსხვავებული ფორმაა საცხოვრებელ ადგილთან დაკავშირებული ურთიერთობები. ეს გახლავთ საერთო საცხოვრებელი ადგილის და/ან საერთო სამშობლოს - იქნება ეს ერთი სოფელი, ერთი ქალაქი თუ მთელი რეგიონი - მქონე პირების კავშირი. კავშირების ასეთი ფორმები, როგორც წესი, ძირითადად დიდ ქალაქებში იქმნება სოციალური კონტაქტებისა და მოგონებების შესანარჩუნებლად, და იშვიათ შემთხვევაში, ურთიერთდახმარების მიზნითაც. ასეთი ქსელების წევრები ნაცნობებისგან მცირედ თუ განსხვავდებიან, ხოლო მოსალოდნელი ურთიერთსარგებელი ამ შემთხვევაში უბრალო ურთიერთობის სარგებლიანობისგან თითქმის არ განსხვავდება. საცხოვრებელი ადგილის ან წარმომავლობის მიხედვით შექმნილი კავშირების მნიშვნელოვანი განსხვავება შესაძლოა ნდობის გაზრდილ ფაქტორთან იყოს დაკავშირებული, რაკი თავისი გარემოცვის შემადგენელი პირების მიმართ ადამიანი უფრო მეტი ნდობით არის განმსჭვალული, ვიდრე სხვაგან მცხოვრებთა მიმართ. მაგრამ, რადგან დღეს ადამიანები შედარებით ხშირად იცვლიან საცხოვრებელ ადგილს, ასეთი კავშირები და მათგან გამომდინარე ურთიერთობათა ქსელი, როგორც ჩანს, სულ უფრო სუსტდება.
და ბოლოს, ეთნიკური საფუძვლის მქონე დაჯგუფებები კავკასიის არაფორმალურ ქსელთა ყველაზე უფრო ჩამოუყალიბებელი და ყველაზე ნაკლებად გავრცელებული სახეობაა. მათი წევრები ჩვეულებრივ ერთი და იგივე ეთნიკური წარმომავლობის წევრები არიან. მათი მსგავსი სტრუქტურის მქონე დაჯგუფებები მრავლად მოიპოვება რუსეთის ფედერაციაში. ამ შემთხვევაში საუბარია ჯგუფებზე, რომლებადაც სამხრეთ კავკასიის სხვადასხვა ეთნოსის წარმომადგენლები არიან გაერთიანებული.[16] რაც შეეხება სომხეთის, აზერბაიჯანისა და საქართველოს ეთნიკურად საკმაოდ ჰომოგენურ საზოგადოებებს, აქ მსგავსი ქსელები იშვიათია. სოფლად დასახლებულ ეთნიკურ უმცირესობებში ამგვარი ქსელები ნამდვილად არსებობს, მაგალითად სამხრეთ საქართველოს აზერბაიჯანულ თემებში, ანდა ლეზგებთან, აზერბაიჯანის სამხრეთში. მაგრამ გაძლიერებული ურბანიზაციის პირობებში, რომელიც სოფლის ბევრ მაცხოვრებელს სამუშაოს საძებნად დიდ ქალაქებში გადასვლისკენ უბიძგებს, ეთნიკურ უმცირესობათა წარმომადგენლებს სულ უფრო ხშირი კონტაქტი უხდებათ შესაბამისი ქვეყნის ტიტულარული ეროვნების ხალხთან. ასეთი ქსელების წევრებს დიდ ქალაქებში ცხოვრების მოსაწყობად ესაჭიროებათ თანამემამულეთაგან შედგენილი ქსელებიდან გაღწევა, მიუხედავად იმისა, რომ თავიდან, შესაძლოა, სწორედ მათგან მიიღეს დახმარება. წარმომავლობის მიმართ ერთგულების იმედზე ყოფნის ნაცვლად, მათ ახალი ნაცნობების და, თუ საჭიროა, ახალი მეგობრების შეძენა უნდა ისწავლონ.
დღევანდელი სამხრეთ კავკასიის არაფორმალური სექტორის ბირთვი ძირითადად არაფორმალური ქსელების ამ ხუთი ტიპით არის წარმოდგენილი. აღსანიშნავია, რომ თითოეული ეს ქსელი განსაზღვრული პოლიტიკური, საზოგადოებრივი და ეკონომიკური სფეროს მიღმა ფუნქციონირებს. ეფექტიანი ფუნქციონირებისთვის ქსელის ყოველი ეს ტიპი სოციო-პოლიტიკური და სოციო-ეკონომიკური ფუნქციების გარკვეულ კომბინაციას იყენებს.
არაფორმალური ქსელები პოლიტიკაში
არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელების როლი სომხეთის, აზერბაიჯანისა და საქართველოს დღევანდელ პოლიტიკურ ცხოვრებაში ამბივალენტურია. ქსელები მიღებული პრაქტიკის ნაწილია. ეს განსაკუთრებით ორ სფეროს ეხება.
ერთი მხრივ, პოლიტიკური ელიტა არაფორმალურ ქსელებს იყენებს პოლიტიკურ ქაოსში თავის დასამკვიდრებლად. სისხლითნათესაური კავშირების შენარჩუნება და ძალაუფლების პირადი ბაზების გაფართოება ძალაუფლების აუცილებელ ინსტრუმენტს წარმოადგენს.[17] პოლიტიკოსებისთვის ნათესაური კავშირები რესურსებისა და თანამდებობების მოპოვების ყველაზე ეფექტიანი საშუალებაა. მაგრამ პოლიტიკური ელიტები პოლიტიკური ძალაუფლებისთვის ბრძოლაში სამეგობროებზე, სანაცნობოებსა და სამეზობლოებზე დამყარებულ არაფორმალურ სტრუქტურებსაც იყენებენ.
ამ არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელიდან არცერთი არ შემოიფარგლება პოლიტიკური სფეროთი. ასე მაგალითად, სანათესაოებს, რომლებიც ტრადიციული კლანური თუ წარმომავლობითი ქსელების ნაწილია, პირველ რიგში, ძლიერი სოციალური ფუნქცია აქვს. როცა სანათესაო კავშირები პოლიტიკაში ერთვება, მაშინ მხოლოდ ისეთ პირად ამბიციებთან კი არ გვაქვს საქმე, როგორიც ფული და კარიერაა, არამედ უფრო შორს მიმავალ მიზნებთან, როგორიცაა, მაგალითად, საზოგადოების თვალში ოჯახის ან ეთნიკური წარმომავლობის პრესტიჟისა და სტატუსის აწევა. თუ პოლიტიკური ელიტები შეძლებენ, ისე წარმოაჩინონ თავი, თითქოს ხალხის ფართო მასებს ეფუძნებიან და სამოქალაქო საზოგადოებასთან კარგი დამოკიდებულება აკავშირებთ, მათი ლეგიტიმურობა გამყარდება, პოლიტიკურ კონკურენციაში გამარჯვების შანსები კი გაიზრდება. თუმცა პოლიტიკური კავშირების საფუძველი, უპირველეს ყოვლისა, საბაზრო ურთიერთობებში უნდა ვეძებოთ. ფინანსური საშუალებების გამოუყენებლად, რაც, ჩვეულებრივ, პოლიტიკური კორუფციის ფორმით მიიღწევა, მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების მიღება და ერთმანეთისგან განსხვავებულ, სუსტი კავშირის მქონე არაფორმალურ დაჯგუფებებს შორის ნდობის დამყარება ვერ ხერხდება. რადგან არაფორმალური პოლიტიკის ნდობაზე დამყარებული ურთიერთობები ოჯახური და ნათესაური კავშირების შეზღუდულ წრეს თითქმის არ სცილდება, ამიტომ კონსენსუსის მისაღწევად, ან პოლიტიკურ საქმიანობაში გარიგების დასადებად, საჭიროა მექანიზმის მუდმივი ალიმენტაცია. ეს ფინანსური სტიმულირების პერსპექტივით მიიღწევა. მატერიალურ რესურსთა განაწილება, ანდა მათი მისაწვდომობა საშუალებას აძლევს სხვადასხვაგვარ არაფორმალურ დაჯგუფებებსა თუ ქსელებს, ერთმანეთთან ითანამშრომლონ და ძალაუფლების განაწილების გზით მიაღწიონ შეთანხმებას.
მეორე მხრივ, პოლიტიკაში არაფორმალური ქსელების როლი უზარმაზარია მოსახლეობის სახელმწიფო დაწესებულებებთან ურთიერთობის საქმეში. საქართველოს გარდა, სადაც „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ მოხერხდა სახელმწიფო დაწესებულებებში კორუფციის საგრძნობლად შემცირება, კორუფცია სამხრეთ კავკასიის სახელმწიფო აპარატებში სერიოზულ პრობლემად რჩება.[18] მოსახლეობა პრივილეგიების მოსაპოვებლად ძველებურად ურცხვად და წარმატებით განაგრძობს სახელმწიფო სამსახურის წევრებთან და დანიშნულ თუ არჩეულ სახელმწიფო მოხელეებთან არსებული საკუთარი კავშირების გამოყენებას. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ პოლიტიკოსებსა და სახელმწიფო მოხელეებთან არაფორმალური არხების გაყვანასა და შენარჩუნებას იმ ხალხისთვისაც მოაქვს აშკარა უპირატესობა, ვისაც, კაცმა რომ თქვას, პოლიტიკური ამბიციები არც გააჩნია.
რაკი პოლიტიკური ქსელები ამავდროულად საბაზრო ურთიერთობებშია გადახლართული და სოციალურ მიზნებს ემსახურება, მათი ფუნქციაც, ყველა სხვა არაფორმალურ ქსელთან შედარებით, ნაკლებად მკაფიოდაა დადგენილი. პოლიტიკური ქსელები მხოლოდ პოლიტიკით როდი შემოიფარგლება. მათ უკან დგას საკმაოდ ნათლად განსაზღვრული ფინანსური და საზოგადოებრივი ინტერესები. მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, თითქოს ქსელთა პოლიტიკური ფუნქცია ეკონომიკურ და საზოგადოებრივ ინტერესებზე უკან იდგეს. მეტიც, ყველა ამ ჯგუფს სასიცოცხლოდ ესაჭიროება პოლიტიკაში გარევა.
არაფორმალური ურთიერთობების ქსელთა ეკონომიკური ფუნქციები
სამხრეთ კავკასიის ქსელები საბჭოთა გეგმიური ეკონომიკის კრიზისებისა და სურსათის დეფიციტის პირმშოა. კომუნისტურ ხანაში ქსელების მთავარი ფუნქცია ეკონომიკური ფუნქცია იყო. დღესდღეობით დეფიციტური საქონლისა თუ პროდუქციის შოვნა ან მომსახურების მიღება უკვე ნაკლებად მნიშვნელოვანია. სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების ფინანსური კრიზისით შეძრულმა ეკონომიკურმა სისტემებმა, გვიანი 1990-იანი წლებიდან მოყოლებული, თანდათანობითი გაჯანსაღება დაიწყო. მათი ადგილობრივი ეკონომიკა ნაბიჯ-ნაბიჯ გადავიდა საბაზრო ეკონომიკაზე, რამაც საქონლისა და მომსახურების დეფიციტი შეამცირა. სახელმწიფო კომუნიზმის შემდგომ, ფუფუნების საქონელი და მანამდე დეფიციტური პროდუქტები უცებ საბაზრო ფასად გახდა ხელმისაწვდომი. ამით არაფორმალურმა ქსელებმა მათი „შოვნის ფუნქცია“ დაკარგა. დეფიციტური ეკონომიკიდან ნელ-ნელა საბაზრო ეკონომიკა ჩამოყალიბდა, სადაც, პირიქით, ფული იქცა დეფიციტურ რესურსად.
ქსელთა ეკონომიკურმა ფუნქციამ დეფიციტური საქონლის შოვნიდან ფინანსური წყაროების მოპოვების შესაძლებლობაზე გადაინაცვლა. როგორც მთელ კავკასიაში ჩატარებული სანდო კვლევები ადასტურებს,[19] არაფორმალურმა ქსელებმა მთელ პოსტკომუნისტურ ხანაში გამოვლინება ჰპოვა სამსახურის შოვნის, საკრედიტო დაფინანსების მოპოვებისა და რაც შეიძლება სანდო პირებისგან ფულის სესხების საქმეში. დღესდღეობით საბაზრო მონაწილეს პირველ რიგში ის აინტერესებს, რომ კარგად ანაზღაურებადი და დაწინაურების პერსპექტივის მქონე სამსახური და უპროცენტო კრედიტი იშოვოს.
იმ ფონზე, რომ პრაქტიკულად არ არსებობს სახელმწიფო სოციალური დაზღვევა, ხოლო ნაკლებად სანდო საფინანსო დაწესებულებების გავლით წარმოებული სოციალური დაზღვევის პირობებში უმუშევრობის დონე კატასტროფულად იზრდება, არაფორმალურ ქსელებს ინსტიტუციური დეფიციტის რამდენადმე შევსება მაინც შეუძლიათ საკუთარი წევრებისთვის ყველაზე სასურველი რესურსებისკენ მიმავალი გზის გახსნით: კერძოდ კი, სამუშაო ადგილებისა და კრედიტების თვალსაზრისით. ამრიგად, არაფორმალურმა ქსელებმა ფუნქცია არათუ არ დაკარგა, არამედ ეკონომიკური თვალსაზრისით უფრო მნიშვნელოვანიც კი გახდა. რაკი მოსახლეობის დიდი ნაწილი სიღარიბეში ცხოვრობს, კარგი სამსახური კი იშვიათობაა, გონივრული ნეტვორკინგი - კავშირების გაბმისა და ამ კავშირების გავლენიანი წევრებისკენ მიმავალი გზის პოვნის უნარი - გადარჩენის აუცილებელ პირობად იქცა.
ეს ფაქტორი კი არაფორმალურ ქსელთა ეკონომიკურ ფუნქციებსა და პოლიტიკურ საქმიანობას ერთმანეთს უკავშირებს. რაკი სამხრეთ კავკასიაში ბიზნესსა და პოლიტიკას შორის მკაცრი ზღვარი არ არსებობს, საშუალების მოპოვება პირველ რიგში განისაზღვრება პოლიტიკოსებისკენ მიმავალი გზის პოვნის უნარით, პოლიტიკოსებისკენ, რომლებიც მეტწილად ფინანსურ ელიტადაც გვევლინება. ძალაუფლების მქონე ელიტასთან კავშირების ქონა სამსახურებზე და კრედიტებზე წარმატებული ნადირობის მნიშვნელოვანი ფაქტორია. ვისაც ასეთი გავლენიანი კონტაქტები არ გააჩნია და ძალაუფლების მქონე ელიტის „მაღალი ხარისხის“ მომსახურებაზე ხელი არ მიუწვდება, იმ საზოგადო საქონლით უნდა დაკმაყოფილდეს, რომელსაც მას საკუთარი სანათესაო და სამეგობრო სთავაზობს. ვისაც უკეთესი ცხოვრება სწადია, ასეთ კავშირს უნდა გასცდეს, მეტი ნაცნობი მოიპოვოს, რათა უფრო გავლენიან წრეებში შეძლოს შეღწევა.
არაფორმალურ ურთიერთობათა ქსელების სოციალური ფუნქციები
მართალია, სამხრეთ კავკასიის ეთნოსების ყველა არაფორმალური სტრუქტურა სათავეს სოციალური ორგანიზაციისა და სოციალური კაპიტალის ისეთი ტრადიციული ფორმებიდან იღებს, როგორიცაა, მაგალითად, სასოფლო თემებისა და დიდი ოჯახების წევრების ურთიერთდახმარება, მათი სოციალური ფუნქციები საბჭოთა კავშირში და მისი დაშლის შემდეგაც ეკონომიკურმა და პოლიტიკურმა მიზნებმა დაჩრდილა. მიუხედავად ამისა, ქსელები პირველ რიგში სოციალურ სტრუქტურად რჩება, რომელიც რთულ და მრავალგანზომილებიან პირად ურთიერთობებს ეფუძნება.
არაფორმალური ქსელების სოციალური ფუნქციები ოჯახის, მეგობრებისა და სოციალური საქმეების ერთმანეთთან მჭიდრო ურთიერთობით იქმნება. არაფორმალურ კავშირებს ქორწილების, ნათლობების, დაკრძალვების, საცხოვრებელი ადგილის გამოცვლისა თუ სხვა მნიშვნელოვანი ოჯახური მოვლენის დროს ძლიერი სოციალური დატვირთვა აქვს. არაფორმალური ქსელების როლი დიდი სოციალური ღონისძიებების მოწყობისას, ქალაქურ გარემოშიც კი, ჯერაც უცვლელია.[20] ტრადიციულად უხვი ზეიმები და ლხინი მთელ ამ რეგიონში უზარმაზარი სიმპათიით სარგებლობს. ასეთი ღონისძიებების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფუნქცია, საკუთარი ქსელების მოვლა-გაფართოებაა. თუმცა ეს მხოლოდ ერთჯერადი ღონისძიებებით როდი შემოიფარგლება, იქნება ეს რაიმე სადღესასწაულო ლხინი თუ ქორწილი. არაფორმალური ჯგუფები კერძო საზოგადოებრივი თავშეყრის ნიშებად გვევლინება ყოველდღიურ ცხოვრებაში. სამხრეთ კავკასიის ხალხს ურჩევნია სხვადასხვა არაფორმალურ ჯგუფებთან იქონიოს კავშირი, ვიდრე სამოქალაქო საზოგადოებრივ შეკრებებში მიიღოს მონაწილეობა. ახლაც, ისევე როგორც საბჭოთა დროს, ქსელები სოციალური კაპიტალის დაგროვების ყველაზე უფრო პოპულარული საშუალებაა.[21]
არაფორმალური ქსელების სოციალური ფუნქციები, პირველ რიგში, ამ კავშირების პოლიტიკასა და ეკონომიკაში არსებულ გავლენას უკავშირდება. პოლიტიკაში ისინი წმინდა პროფესიულ კავშირებს სოციალურ ელფერს სძენენ. ძალაუფლების მქონე ელიტის წევრები, ქსელების კულტივირების მიზნით, თავიანთი რანგის პიროვნებებთან ცოცხალ ურთიერთობებს ლხინებისა და ბანკეტების მეშვეობით ინარჩუნებენ. სოციალური ურთიერთობები უფრო საქმიანი ორიენტაციის მქონე პოლიტიკურ ქსელებში ნდობის ფაქტორს აძლიერებს და ის სანაცნობო-სამეგობრო ქსელის დონეზე აჰყავს. ამის მსგავსად არაფორმალური ქსელები ეკონომიკაშიც ნდობის გაძლიერებასა და ადამიანური ურთიერთობების გაღრმავებაზეა ორიენტირებული. ამრიგად, ქსელის წევრებს შორის არსებული კარგად ჩამოყალიბებული სოციალური ერთობა იმას იწვევს, რომ წევრები ერთმანეთს მუდმივად დახმარებას უწევენ და ერთმანეთთან ისეთ სანდო ურთიერთობაში შედიან, რომლებშიც ფულს ხშირ შემთხვევაში მნიშვნელობა აღარ აქვს.
ინგლისურიდან თარგმნა კონრად ჰონზელმა, ბერლინი
გერმანულიდან თარგმნა გიორგი ბრეგაძემ
[2] Robert D. Putnam: Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community, New York 2000. – „სოციალური კაპიტალის“ ცნება ჯერ კიდევ ნორბერტ ელიასმა (Norbert Elias), თეოდორ ვ. ადორნომ (Theodor W. Adorno) და პიერ ბურდიემ (Pierre Bourdieu) გამოიყენეს; პატნემი (Putnam) „სოციალურ კაპიტალში“ სოციალური კავშირების მნიშვნელობას გულისხმობს.
[3] Alfred Erich Senn: The Sovietization of the Baltic States, in: The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 1/1958, გვ. 123-129.
[4] Stephanie Platz: We Don´t Have Capitalism ... We Have Kinship. The State, the Family, and the Expression of Armenian Identity, in: Anthropology of East Europe Review, 2/1995, გვ. 30-33.
[5] Alena Ledeneva: Russia´s Economy of Favors. Blat, networking and informal exchange. Cambridge 1998. ბლატი საბჭოთა კავშირის არაფორმალური ქსელებისა და ურთიერთობების სისტემიდან მომდინარეობს, რომელიც დეფიციტური საქონლისა და მომსახურების შოვნის მიზნით იქმნებოდა. ბლატის სისტემა მოიცავდა როგორც ოდესის დაბალი კლასის ხალხის კულტურას, ასევე 1920-იანი და 1930-იანი წლების იატაკქვეშეთისა და ბანაკის კულტურას.
[6] სსრკ-ში, სადაც კერძო ეკონომიკა ოფიციალურად არ არსებობდა, თითქმის ყველა (კერძო) საქონელწარმოება და მომსახურება უკანონოდ და არალეგალურად ითვლებოდა; იხ. Roland Götz: Vom privatisierten Staat zum verstaatlichten Markt? Eigentum in der Sowjetunion und in Russland, in: Osteuropa, 5-6/2013, გვ. 315-332, აქ გვ. 315.
[7] Gertrude S. Greenslade, Gregory Grossmann: Regional Dimensions of the Legal Private Economy in the USSR. Berkley 1986.
[8][8] William A. Clark: Crime and Punishment in Soviet Officialdom. Combating Corruption in the Soviet Elite 1965-90, in: Europe-Asia Studies, 2/1993, გვ. 259-279.
[9] Yochanan Altman: A Reconstruction Using Anthropological Methods of the Second Economy of Soviet Georgia. Enfield 1983.
[10] Dennis O´Hearn: The Consumer Second economy. Size and effects, in: Europe-Asia Studies, 2/1980, გვ. 218-234. - Gur Ofer, Aaron Vinokur: The Private Sources of Income of the Soviet Urban Household. Washington, DC 1980. - Ferdinand J.M. Feldbrugge: Government and Shadow Economy in the Soviet Union, in: Europe-Asia Studies, 4/1984, გვ. 528-543.
[11] Thomas J. Garza: Conservative Vanguard? The Politics of New Russia´s Youth, in: Current History, 693/2006, გვ. 327.
[12] Kobil Ruziev, Peter Midmore: Informal Credit Insititutions in Transition Countries. A study of urban money lenders in post-communist Uzbekistan, in: Post-Commnist Economies, 3/2014, გვ. 415-435.
[13] Caucasus Research Resource Centres (CRRC): Caucasus Barometer 2013. Tbilisi 2013.
[14] იქვე.
[15] Caucasus Barometer Surveys, 13/2007.
[16] Hilary Pilkingoton: Migration, Displacement, and Identity in Post-Soviet Russia. London 1998.
[17] Rail Safiyev: Azerbijan. A Dictatorship Built on a Capitalist Economy, in: Caucasus Analytical Digest, 50/2013, გვ. 7-10.
[18] Laure Delcour, Hubert Duhot: Bringing South Caucasus to Europe? Achievments and Chalenges in ENP Implementation. Natolin 2011.
[19] Caucasus Research Resource Centres (CRRC), Caucasus Barometer 2013 [სქოლიო 14].
[20] Yochanan Altman: The Georgian Feast. Wine and food as embodiment of networks. 6th AWBR International Conference, Bordeaux Management School, Bordeaux 2011.
[21] Huseyn Aliyev: Civil society in the South Caucasus: Kinship networks as obstacles to civil participation, Southeast European and Black Sea Studies, 2/2014 გვ. 263-282. - Lale Yalçin-Heckmann: Informal economy writ large and small: from Azerbaijani herb traders to Moscow shop owners, გამომცემლები: Jeremy Morris, Abel Polese, in: The Informal Post-Socialist Economy. Embedded Practices and Livelihoods. London 2014, გვ. 165-186.