მე-19 საუკუნის მიწურულს საქართველოს ხალხს რამდენიმე გამოწვევა ჰქონდა: ბატონ-ყმობის გაუქმებამ გლეხი კი გაათავისუფლა, მაგრამ მას მიწა არ მისცა და მისი გასაჭირიც არ შეცვალა; გათავისუფლებულ გლეხთა ნაწილი ქალაქისკენ დაიძრა და პროლეტართა რიგები შეავსო, შეეჯახა „ველურ კაპიტალიზმს“, სადაც არ იყო რეგულირებული საბაზისო შრომითი უფლებები.
მე-19 საუკუნის მიწურულს საქართველოს ხალხს რამდენიმე გამოწვევა ჰქონდა: ბატონ-ყმობის გაუქმებამ გლეხი კი გაათავისუფლა, მაგრამ მას მიწა არ მისცა და მისი გასაჭირიც არ შეცვალა; გათავისუფლებულ გლეხთა ნაწილი ქალაქისკენ დაიძრა და პროლეტართა რიგები შეავსო, შეეჯახა „ველურ კაპიტალიზმს“, სადაც არ იყო რეგულირებული საბაზისო შრომითი უფლებები; ამას ემატებოდა ცარისტული ბიუროკრატიის მხრიდან რიგ თავისუფლებათა შეზღუდვა; რელიგიურ და ნაციონალურ იდენტობას ებრძოდა ეგზარქოსისა და მეფისნაცვლის სახით კავკასიაში მყოფი რუსული ადმინისტრაცია; არც ვაჭარ-მრეწველნი იყვნენ კმაყოფილები ნახევრადფეოდალურ სახელმწიფოში ცხოვრებით.
ქართული სოციალ-დემოკრატია
ამ დროს საქართველოში შემოდის მარქსისტული იდეოლოგია, „წიგნიერი სოციალიზმი“, რომელიც ყველა ზემოხსენებულ ჩაგვრათაგან გათავისუფლებას, სრულ ემანსიპაციას ჰპირდებოდა ხალხს. აღნიშნულ ნიადაგზე აღმოცენდა „მესამე დასი“, რომელიც ქართველ სოციალ-დემოკრატთა გაერთიანებას წარმოადგენდა. ეს „პარტია“ არ ჰგავდა რუს სოციალ-დემოკრატ მენშევიკთა ჯგუფს, რომლის მხარდამჭერთა ძირითად ბირთვს მუშები ავსებდნენ. ქართველ სოციალ-დემოკრატთა შორის იპოვიდით მუშას, გლეხს, აზნაურსა თუ თავადიშვილს, წვრილ მეწარმეს, ინტელექტუალსა და განათლების უქონელს. ეს არ ყოფილა მხოლოდ ელიტების ან მხოლოდ გლეხების მოძრაობა, არამედ ეს იყო საყოველთაო ემანსიპაციისთვის წარმოქმნილი „ჩვენი პარტია“, როგორც მაშინ ქართველი სოციალ-დემოკრატები საკუთარ თავს უწოდებდნენ. სწორედ ამ ბაზისმა აქცია სოციალ-დემოკრატები, ფაქტობრივად, უკონკურენტო პოლიტიკურ ძალად საქართველოში.
პირველ მსოფლიო ომამდე არსებულ იმპერიალისტურ მსოფლიოში, პატარა ერებისთვის არ არსებობდა უსაფრთხოების თუნდაც ფორმალური გარანტია. შესაბამისად, დამოუკიდებლობის დაცვისა და ეროვნული იდენტობის შენარჩუნების ფორმად ავტონომია განიხილებოდა. სოციალ-დემოკრატთა ხედვით, კავკასიაში პოლიტიკური ავტონომიაც პრობლემური იყო, რადგან თითქმის არც ერთი გუბერნია თუ სხვა ადმინისტრაციული ერთეული არ ყოფილა დემოგრაფიულად ჰომოგენური. რომ აღარაფერი ვთქვათ სასაზღვრო რაიონებზე, ტფილისს, ბაქოს, ელიზავეტპოლს (განჯას), ყარსს და ა.შ. მეტ-ნაკლები თანაბრობით ინაწილებდნენ სხვადასხვა ერთა წარმომადგენლები. სად უნდა გასულიყო პოლიტიკური საზღვრები? არ გამოიწვევდა ეს კავკასიელ ერთა შორის კონფლიქტებს? უკვე 1918-1921 წლებში დამტკიცდა, რომ სოციალ-დემოკრატთა ეს შიში რეალური იყო. ანუ, პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მოთხოვნას ართულებდა როგორც საერთაშორისო, ასევე შიდა დემოგრაფიული ფაქტორი. სოციალ-დემოკრატებმა ამ დილემას კავკასიის კულტურული თვითმმართველობის იდეა დაუპირისპირეს. ყველას უნდა ჰქონოდა მშობლიურ ენაზე განათლების მიღების, ადმინისტრაციასთან ურთიერთობის, ნაციონალური იდენტობის დაცვისა და შენარჩუნების უფლება.
ეს ყველაფერი უნდა მომხდარიყო დემოკრატიული რუსეთის ქოლგის ქვეშ, რომელიც თავად იქნებოდა რეგიონის დაცულობისა და ადგილობრივი თავისუფლებების გარანტი. სწორედ ამ მიზნით, ქართველი სოციალ-დემოკრატები შეუერთდნენ რუსეთის სოციალ-დემოკრატიულ მუშათა პარტიას (რსდმპ). თუმცა, ცენტრის პოლიტიკა იმპერატიულად არც ერთ ეტაპზე არ გატარებულა კავკასიაში და უფრო პირიქით, ქართველი სოციალ-დემოკრატები ახერხებდნენ მათთვის საინტერესო საკითხები დაეყენებინათ და გაეტანათ საერთო რუსულ დონეზე.
ინტელექტუალ ქართველ სოციალ-დემოკრატთა უმრავლესობას არ უცდია რუსეთში პოლიტიკური კარიერის აწყობა. ნოე ჟორდანია, ევგენი გეგეჭკორი, ნოე რამიშვილი, აკაკი ჩხენკელი და სხვები ყოველთვის რჩებოდნენ ქართველ აქტორებად. მათ ვინც რუსული პოლიტიკის გზა აირჩია, „ცენტრში“ დიდ წარმატებასაც მიაღწია (კარლო ჩხეიძე, ირაკლი წერეთელი).
ქართული სოციალ-დემოკრატია, როგორც სტივენ ჯონსი აღნიშნავს, იყო სოციალიზმის, ლიბერალიზმის, დემოკრატიის, ნაციონალიზმისა და ინტერნაციონალიზმის უნიკალური ნაზავი. ამ პლატფორმით შეხვდა ის 1917 წლის თებერვლის რევოლუციას.
ოპოზიციიდან ხელისუფლებაში
რუსეთში დემოკრატიის მარცხმა და ბოლშევიკურმა გადატრიალებამ კავკასია „რუსული ქუდის“ გარეშე დატოვა. კავკასიის სუბიექტებს თავად უნდა ეძებნათ საერთაშორისო დაცვის გარანტიები და თავადვე გადაეწყვიტათ ტერიტორიული, დემოგრაფიული თუ სხვა პრობლემები. სოციალ-დემოკრატია აღარ იყო ოპოზიცია, მას, ფორსმაჟორულ ვითარებაში, მმართველი ძალის ტვირთი დააწვა.
ასეთ პირობებში პრაგმატიზმი და ეროვნული ინტერესები ხშირად სძლევდა ხოლმე იდეოლოგიას. იპოვეს რა საერთაშორისო უსაფრთხოების გარანტორი გერმანიის სახით, ქართველებმა პირველებმა გამოაცხადეს დამოუკიდებლობა სამხრეთ კავკასიაში და მაქსიმალისტური საზღვრებისთვის ბრძოლაც დაიწყეს.
ქაოსისგან თავის დასაცავად, ერთ-ერთი პირველი კანონი სიკვდილით დასჯის შესახებ მიიღეს 1918 წლის ივნისში და განუხრელადაც აღასრულებდნენ მას, ძირითადად, ანტისისტემური ბოლშევიკი აგენტების წინააღმდეგ. ფაქტი რომ ეს იდეოლოგიიდან გადახვევა და პრაგმატიზმით ნაკარნახევი ნაბიჯი იყო 1921 წლის კონსტიტუციითაც დამტკიცდა, რომელმაც აკრძალა სიკვდილით დასჯა, რადგან უკვე იმ დროისთვის ქვეყნის შიგნით ინსტიტუციური წესრიგი დამყარებულად ჩაითვალა.
იგივე სოციალ-დემოკრატები, რომლებიც ათეული წლების მანძილზე მუშებს წინ მიუძღოდნენ დემონსტრაციებზე, დემოკრატიულ რესპუბლიკაში მათ გაფიცვებისაგან თავის შეკავებისა და ეროვნული ინტერესების დაცვისაკენ მოუწოდებდნენ. თუმცა, არც უიდეოლოგობა იყო: დამოუკიდებელ საქართველოში მცხოვრებ მუშას თითქმის იმდენივე ხელფასი ჰქონდა, რამდენიც უნივერსიტეტის პროფესორს.
სომხეთთან მიმდინარე ომის დროს, 1918 წლის 24 დეკემბერს საქართველოს პარლამენტმა მიიღო კანონი ქვეყნის მტრის დახმარებისთვის ქონების სრული ექსპროპრიაციის თაობაზე, რომლის ძალით არაერთ მდიდარ სომეხს ჩამოერთვა ქონება, მაგრამ ეს იყო ფორსმაჟორულ ვითარებაში მიღებული გადამჭრელი ზომა. მოგვიანებით მიღებული კონსტიტუცია ეთნიკურ უმცირესობებს ფართო უფლებებს ანიჭებდა.
ქართველი სოციალ-დემოკრატები არ ყოფილან რადიკალი სოციალისტები. მაგალითად, მათ მიაჩნდათ, რომ დიდი ინდუსტრიები უნდა ყოფილიყო სახელმწიფო საკუთრებაში, მაგრამ მიზანშეუწონლად თვლიდნენ მესაკუთრეთათვის მათ ჩამორთმევას და მოლაპარაკების გზით გამოსყიდვას არჩევდნენ. ამაზე მიუთითებდა სოციალისტ-რევოლუციონერი, რადიკალი მემარცხენე ლეო შენგელაია, როდესაც საქართველოს საბჭოთა რუსეთთან ადარებდა. მისი აზრით, რუსეთში იყო სოციალიზმი, მაგრამ არ იყო დემოკრატია; საქართველოში იყო დემოკრატია, მაგრამ არ იყო სოციალიზმი.
დემოკრატიული რესპუბლიკის დროს მიიღეს საქართველოში მცხოვრებმა გლეხებმა, ისტორიაში პირველად, საკუთრებაში მიწა. ეს ნაბიჯი იდეოლოგიურიც იყო და პრაგმატულიც. საქართველოში გაითვალისწინეს რუსეთის დროებითი მთავრობის შეცდომა გლეხთათვის მიწის გადაცემის დაყოვნების შესახებ და, ბოლშევიზმის გავრცელების საპრევენციოდ, დაჩქარებული წესით წარიმართა აგრარული რეფორმა.
სწორედ პრაგმატიზმის ხარჯზე ჩამოყალიბდნენ და გამაგრდნენ სახელმწიფო ინსტიტუციები. მეორე მხრივ, სოციალ-დემოკრატებს სახელმწიფოს გაძლიერება დემოკრატიის მშენებლობისა და საკუთარი იდეალიბის განხორციელებისათვის უნდოდათ. ქვეყანაში, სადაც მოსახლეობის უმრავლესობამ არ იცოდა წერა-კითხვა, ჩატარდა საყოველთაო საპარლამენტო არჩევნები; ქალებს მიეცათ არჩევნებში მონაწილეობისა და პარლამენტში არჩევის უფლება; განხორციელდა თვითმმართველობის რეფორმა, ჩატარდა ადგილობრივი არჩევნები და მოხდა ძალაუფლების ხელშესახები დეცენტრალიზაცია; მიიღეს პროგრესული კონსტიტუცია; საერთაშორისო ასპარეზზე საქართველომ მოიპოვა დე იურე აღიარება.
შეცდომით, საქართველოს პირველ რესპუბლიკას „სოციალისტურ ექსპერიმენტად“ მოიხსენიებენ ხოლმე. მიუხედავად იმისა, რომ ეს იყო პირველი ქვეყანა, სადაც სოციალისტები დემოკრატიული არჩევნების გზით მოვიდნენ ხელისუფლებაში, საქართველოში არ დამყარებულა სოციალისტური წყობა და ნებისმიერ შემდეგ არჩევნებზე შეიძლებოდა მემარცხენე მთავრობა მემარჯვენეს ჩაენაცვლებინა. საკანონმდებლო ჩარჩო, რომელიც სოციალ-დემოკრატიულმა საპარლამენტო უმრავლესობამ შექმნა, იყო საერთო ეროვნული, ლიბერალური და დემოკრატიული. ეს ჩარჩო, 1918-1921 წლების ფორსმაჟორული რეალობიდან გამომდინარე, ყოველთვის არ მუშაობდა, მაგრამ ეს იყო იდეალი, რომელიც 1921 წლის კონსტიტუციით გაცხადდა.