რიონის ხეობის პროტესტი და „მოქალაქეობის“ გარდაქმნის პოტენციალი (ლიტერატურის მიმოხილვა)

2019 წელს საქართველოს მთავრობასა და ინვესტორს შორის რიონის ხეობაში ნამახვანის ჰიდროელექტროსადგურების კასკადის მშენებლობის ხელშეკრულება გაფორმდა. ამ პროცესის ბუნდოვანებამ, ხელშეკრულებით გათვალისწინებულმა საქართველოსთვის საზიანო პირობებმა, პროცესში ადგილობრივი მოსახლეობის დემოკრატიული მონაწილეობის არარსებობამ და მიწისა და წყლის რესურსის გასხვისებამ ადგილობრივი მცხოვრებლები აიძულა, უწყვეტი პროტესტი დაეწყოთ, რამაც ორგანიზებული ფორმა 2020 წელს მიიღო. პროტესტმა „რიონის ხეობის გადარჩენისთვის“ მთავარ მიზნად წყლის რესურსზე (მდინარეზე) უფლების განმტკიცება და საარსებო გარემოს შენარჩუნება დაისახა. მოგვიანებით, წყლის რესურსებისა და მიწის პრივატიზაციის წინააღმდეგ ბრძოლა სხვადასხვა რეგიონში არსებული ჯგუფების საერთო მოძრაობად გარდაიქმნა.[1] პროტესტი მიმდინარეობდა სოფლებში – ნამოხვანსა და გუმათში. ნამოხვანში კარვები განლაგებული იყო პროტესტის მონაწილე ლალი ეფრემიძის მიწაზე, ისინი პოლიციამ 2021 წლის 11 აპრილს დაშალა, რის გამოც პროტესტის მონაწილეებმა სოფელ გუმათში გადაინაცვლეს. უწყვეტი პროტესტის შედეგად, 2022 წლის 24 მარტს კომპანია ENKA Renewables-მა, რომელსაც ნამახვანჰესი უნდა აეშენებინა, საქართველოს მთავრობასთან ხელშეკრულება ოფიციალურად გაწყვიტა[2]. მიმდინარე ეტაპზე, ნამახვანჰესის საწინააღმდეგო პროტესტი დასრულებულია.

ჩემი სადოქტორო კვლევა მიზნად ისახავს პოსტსაბჭოთა საქართველოში გაჩენილ მოძრაობაში – „რიონის ხეობის გადარჩენისთვის“ – ჩართული ქალების წინააღმდეგობის დაფარული ფორმების ძიებას, მათ ქალურ პოლიტიკურ და სუბიექტურობის თვითქმნადობაზე დაკვირვებას და ამ პროცესის შესაძლო რადიკალური პოტენციალის ადგილობრივი გაგებების შესწავლას.  

ამ მიზნის ქვეშ წინამდებარე სტატიის საშუალებით განვიხილავ ახალი პოლიტიკური მოქალაქეობის დაბადების და თვითშექმნის პოტენციალებს,  რისთვისაც სტატიის ფოკუსში ვაქცევ მხოლოდ იმ ზოგად მულტიდისციპლინურ ლიტერატურას, რომელიც ადგილობრივ პროტესტებს მოქალაქეობისა და სამართალსუბიექტურობის გადაკვეთაზე ხედავს და გვაძლევს შესაძლებლობას, მეტად სიღრმისეულად დავინახოთ ადგილობრივად ამოზრდილ წინააღმდეგობათა მნიშვნელობები და გავლენები. 

მოქალაქეობის გარდაქმნის პოტენციალი ანთროპოლოგიურ ლიტერატურაში

ერი-სახელმწიფოს ინსტიტუციურ ჩარჩოში მოქალაქეობის იდეა წამყვან როლს თამაშობს და ინდივიდსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის ფორმებსაც განსაზღვრავს. თანამედროვე მოქალაქეობის იდეა, როგორც პოლიტიკური, სამართლებრივი, სოციალური და ასევე, კულტურული კატეგორია, დასავლური დემოკრატიის კვალდაკვალ განვითარდა (Benei, 2005; Lazar & Nujten, 2013) და დემოკრატიისა და სახელმწიფოებრიობის მთავარ წინაპირობად იქცა.

ანთროპოლოგიასა და მომიჯნავე დისციპლინებში ბოლო ათწლეულების განმავლობაში გაჩნდა მოქალაქეობის დისკურსულად განსხვავებული სახელდებები, როგორიცაა მოქალაქეობის ლიბერალური გაგება (Marshall, 2009), „კულტურული მოქალაქეობა“ (Ong, 1996), „სექსუალური მოქალაქეობა“ (Sabsay, 2012) და სხვა. თუმცა, მოქალაქეობის სხვადასხვაგვარი ცნებების არსებობის მიუხედავად, მათთვის საერთო, ინსტიტუციური მმართველობის მიმართ მოთხოვნების გაჟღერების შესაძლებლობა ან ამ შესაძლებლობის მოპოვებაა (Isin, 2009). ზოგადად, მოქალაქეობის ტრადიციული თეორიული გაგება მოქალაქე-სუბიექტს უფლება-მფლობელობასთან აიგივებს, რომლითაც მათ მიერ რესურსებზე წვდომა და პოლიტიკური აგენტობის ფარგლები რეგულირდება (Petryna & Follis, 2015; Isin, 2009; Lazar, 2013).

ამ ფარგლებს კარგად აჩვენებს ადამიანის უფლებათა კრიტიკული თეორიები, რომლებიც ნეოლიბერალური წესრიგის პირობებში უფლებათა ჩარჩოს სისუსტეზე ამახვილებს ყურადღებას. ამ ლიტერატურის მიხედვით, ნეოლიბერალურმა წესრიგმა „ხელშეუხებლობა“ შესთავაზა გლობალიზებულ ეკონომიკას, მაგრამ ვერაფერი გააწყო უთანასწორო სტრუქტურების წინააღმდეგ (Moyn, 2018). ამასთან, ავტორების მიხედვით, უფლებების მოპოვების პროცესში ჯგუფს უწევს არა მხოლოდ უფლებათა, არამედ სამართალსუბიექტურობის მოპოვებაც. როგორც პარტჰა ჩატერჯი აღწერს, მიიჩნევა, რომ პოსტკოლონიურ საზოგადოებებში პერიფერიულ მოსახლეობას არ გააჩნია მოქალაქეობისა და ადამიანის უფლებების „ეთიკური“ ჩარჩო. ამ ჯგუფის პოლიტიკური მობილიზება კი აუცილებლად მოიცავს ძალისხმევას, შეცვალოს ემპირიულად ფორმირებული „მოსახლეობა“ და ის მოქალაქე-აქტორად აქციოს (Chatterjee, 2011).

აღსანიშნია ისიც, რომ სამართალსუბიექტურობის მოსაპოვებლად საჭირო მექანიზმები დღევანდელ ერ-სახელმწიფოთა სისტემაში მოქალაქეობისა და აგენტობის ცნებებშია ჩაშენებული. მოქალაქეობის იდეა წამყვან როლს თამაშობს და ინდივიდსა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის ფორმებსაც განსაზღვრავს.

სოციოლოგი ინჯინ ისინი (2009) მოქალაქეობის ქმნადობის პროცესს „მოქალაქეობის აქტებს“ უწოდებს, რაშიც იგულისხმება მოქალაქეობის თვითქმნადობის ინსტიტუციურ და ინდივიდუალურ პრაქტიკათა ერთობლიობა (Isin, 2009). მოქალაქეობის აქტების შესწავლა, აღნიშნავს ისინი, „მოითხოვს ისეთ მომენტებზე ფოკუსირებას, როცა მიუხედავად სტატუსისა, სუბიექტები საკუთარ თავს მოქალაქედ გარდაქმნიან, ან უკეთესი – როცა ადამიანის უფლებების ფლობაზე განაცხადებენ პრეტენზიას“ (Isin, 2008, p. 18, როგორც ციტირებულია, Fortier, 2016). სოციოლოგ ენ-მარი ფორტიერის მიხედვითაც, „მოქალაქეობა მოქმედების ობიექტია“ (Fortier, 2016), ამასთან, ფორტიერი უფრო შორს მიდის და აღნიშნავს, რომ მოქალაქეობის აქტები მხოლოდ საკუთარი თავის მის ჩარჩოში მოაზრებას კი არ გულისხმობს, არამედ ესაა მოქალაქეობის ისეთი პრაქტიკა, რომელიც გარდაქმნის, ხელახლა განსაზღვრავს ან სულაც უარყოფს მოქალაქეობის იდეას. თუმცა, ფორტიერისა და ისინისგან განსხვავებით, თუკი მოქალაქეობას მოქმედების სივრცედაც გავიაზრებთ, ასეთ შემთხვევაში უფრო ცხადი გახდება მოქალაქეობის, ერთდროულად დასახული მიზნისა და „მოქალაქედ ქცევის“ ინსტრუმენტად გამოყენების შესაძლებლობები და მისივე ზღუდეებიც (Chatterjee, 2011; Tsing, 2005).

რიტუალური მოქალაქეობა

მოქალაქეობის იდეის – როგორც პრაქტიკის და მისი როგორც ველის – პოტენციალის დანახვა გლობალური თუ ლოკალური მოძრაობების/პროტესტების გავლითაც არის შესაძლებელი. ანთროპოლოგთა ის ნაწილი, რომელიც სხვადასხვა მიზნით გაერთიანებულ სოციალურ მოძრაობებს, წინააღმდეგობებსა და მოქალაქეობას სწავლობს (Tsing, 2005; Povinelli, 1998; Alexandrakis, 2016; Lazar & Nuijten, 2013), აღნიშნულ მოძრაობათა სტრატეგიებში ადამიანის უფლებათა უნივერსალური ენის დომინაციაზე მიგვითითებს. მიუხედავად განსხვავებული ონტოლოგიური საფუძვლებისა, ადამიანის უფლებების პერსპექტივები გვხვდება პერუში – ავაჯუნ-ვამპის ტომის მკვიდრი მოსახლეობის პროტესტში მათ ტერიტორიაზე მიმდინარე ნავთობის მოპოვებითი სამუშაოების წინააღმდეგ (Cadena, 2019), ინდონეზიის გარემოსდაცვით მოძრაობასა (Tsing, 2005) თუ ბოლივიაში გლეხების მიერ წამოწყებულ „წყლის ომებში“ (Albro, 2005). საარსებო გარემოსა და ლოკალური ეკოსისტემის შენარჩუნებისთვის შექმნილ, ზემოხსენებულ მოძრაობებთან ერთად, ადამიანის უფლებათა ენას აქტიურად იყენებენ საქართველოში, ნამახვანჰესის წინააღმდეგ მიმართული პროტესტის მონაწილეებიც.[3] ამ უკანასკნელის კონტექსტში უნივერსალური უფლებების ენა ვიწროვდება დემოკრატიის, მოქალაქეთა პოლიტიკური მონაწილეობისა და საარსებო გარემოზე წვდომის თანაზიარი უფლებების კონცეფციებში, რაც კონკრეტული მოძრაობის სოციალური მიზნების ინსტიტუციურ ენაზე თარგმანს გულისხმობს.

ეს შესაძლოა ბადებდეს ახალ შესაძლებლობებსაც და მოქალაქეობის ახალ ფორმებსაც. ლიბერალურ დემოკრატიაში ჩვენ მოქალაქეობას ვხედავთ დისციპლინირებულ სუბიექტურობად, რომლის ფორმები არჩევნებში ხმის მიცემის, ინსტიტუციური წარმომადგენლობის არჩევის, შეკრებისა და მანიფესტაციების უფლებისა და გამოხატვის თავისუფლების პასიურ ქმედებებში განსხეულდება (Lazar & Nujten, 2013; Isin, 2009; Ong, 1996). ეს მოქალაქეთა მხრიდან მათი უკმაყოფილების გამოხატვის მთავარ ფორმებად დაისახება და ერთგვარად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ის წინააღმდეგობის დაშვებას/ლიცენზიას ემსგავსება (Gluckman, 1955). მაქს გლუკმანი წინააღმდეგობის რიტუალს არსებული პოლიტიკური სისტემის არა დასუსტების, არამედ გაძლიერების ეფექტად ხედავს. თავის მნიშვნელოვან ტექსტში „ლიცენზია რიტუალში“ (1955) გლუკმანი აღნიშნავს, რომ რიტუალი არის არა მხოლოდ კონკრეტულ საზოგადოებაში არსებული დაძაბულობების ილუსტრაცია, არამედ მისი გადაწყვეტის, კრიზისისა და კონფლიქტის განმუხტვის შესაძლებლობა. ავტორის მიხედვით, ეს რიტუალები ხაზს უსვამს საზოგადოებაში არსებულ კონფლიქტებს და საფრთხეს უქმნის ერთობას. თუმცა მისი ღია გამოხატვა წახალისებულია, რათა თემმა ერთობას და კეთილდღეობას მიაღწიოს. გლუკმანი ხაზს უსვამს, რომ ამ რიტუალში ჩართული სუბიექტების მიერ გამოხატული ქცევები უნდა გავიგოთ არა ინდივიდუალურ აჯანყებად, არამედ საკუთარი სოციალური როლებით ნაკარნახევ ქმედებებად. შესაბამისად, აღნიშნავს, რომ რიტუალები არის ჯანყის, თუმცა არასდროს – რევოლუციურის განაცხადი (Gluckman, 1955).

ეს ხედვა, რომელიც წინააღმდეგობის რიტუალიზაციას ან მის თეატრალიზაციას შეეხება, პირდაპირ მიემართება თანამედროვე სამყაროში მოქალაქეობის და მასში ჩადებული ადამიანის უნივერსალური უფლებების გატექნიკურების და მისი ნორმალიზების პროცესსაც, რომელსაც გლუკმანზე დაყრდნობით „დემოკრატიის რიტუალს“, ხოლო მასში ჩართულ აქტივისტებს „რიტუალურ მოქალაქეებს“ ვუწოდებ, რადგანაც დღეს აქტივიზმი შესაძლოა წარმოადგენდეს არა ინსტიტუციურ მჩაგვრელ სისტემებთან წინააღმდეგობაში მყოფ ინსტრუმენტს, არამედ ემსახურებოდეს ამავე წესრიგის გაძლიერებას. ეს ასევე გულისხმობს სახელმწიფოს დემოკრატიული ბუნების ილუზიის შექმნას. ამ მოთხოვნების გაჟღერება წახალისებულია, თუმცა არასდროს განხორციელებულა.

მოქალაქეობის გარდაქმნა

პროტესტებისა და მოქალაქეობის „რიტუალურობა“ ცხად ფორმებს იძენს საქართველოსნაირ ტრანზიციულ ქვეყნებში „ახალი მოქალაქის“ იდეის ნორმატიულობის გამყარებასთან ერთად. საქართველოს პოსტსაბჭოთა მოდერნიზაციის პროცესში, როგორც ამას სტივენ ჯონსი აღწერს, ის მიისწრაფოდა ახალი მოქალაქის შექმნისკენ, რომელიც მოდერნული დასავლური მოქალაქის სახეხატს მიემსგავსებოდა (ჯონსი, 2013). ამ ახალ მოქალაქეს სტატუს-კვოდ უნდა მიეღო ტრანზიციაში მყოფი ახალი დემოკრატიული ქვეყნების განვითარების პერსპექტივებიც. კერძოდ, განვითარების ისეთი პროცესი, რომელიც ბუნებრივი რესურსების მოხმარებაზე, უცხოური კაპიტალის შემოსვლასა და ეკონომიკურ განვითარებაზეა ფოკუსირებული.

ნამახვანჰესის პროტესტში ჩართული პირების ენა შესაძლოა აჩვენებდეს ამ ორთოდოქსიიდან გადახვევას, რომელიც, ერთი მხრივ, ერთგვარად გვეხმარება ძალაუფლების დიაგნოსტირებაში და, მეორე მხრივ, შესაძლოა გვთავაზობდეს სამყაროს აღქმის მოდერნულობისთვის ახალ, თუმცა ადამიანური ბუნებისათვის ჩვეულ გზებს, რამაც შესაძლოა უკეთესი სამყარო წარმოსადგენი გახადოს. როგორც რიონის ხეობის მცველი მაკა სულაძე ამბობს:

„რაც უფრო ხშირად გიწევს კონტაქტი ბუნებასთან, მცენარეებთან, უფრო სიღრმეში წვდები ბუნებას, უფრო მეტი საინტერესო იხსნება შენ წინაშე, უფრო მეტად უბრუნდები ახალს... არა, ახალს არ ვსწავლობთ, უბრალოდ ვუბრუნდებით იმას, რასაც მოვწყდით, რაც დავივიწყეთ“.[4]

სადოქტორო კვლევის ერთ-ერთი ფოკუსიც სწორედ ამ რიტუალური მოქალაქეობის დეკონსტრუქციის პოტენციალის ძიებაზე დგას, რომლის მაგალითად ნამახვანჰესის პროტესტში ჩართულ მონაწილეთა პოლიტიკური აგენტობა მომყავს.

რიონის ხეობის პროტესტის კონტექსტში მოქალაქეობას განვიხილავ როგორც წინააღმდეგობის ობიექტსა და სივრცეს, რომელიც მოქალაქეობრივი აქტებით შესაძლოა გარდაქმნიდეს და მნიშვნელობებს უცვლიდეს არსებულ დომინანტურ ან თუნდაც ლიბერალურ ხედვას დისციპლინირებული მოქალაქეობის შესახებ. ამრიგად, თუ მოქალაქეობას მოქმედებათა ერთობლიობად აღვიქვამთ, რომელიც განისაზღვრება თვითქმნადობითა და „კონსტრუირებით“, შეიძლება ითქვას, რომ ნამახვანჰესის პროტესტის შემთხვევაში მოქალაქეობის აგების ზემოდან ქვემოთ წამოსულ პროცესს ქვემოდან ზემოთ მიმართული პროცესი უპირისპირდება. მოძრაობა თავისი ფორმითა და ენით შესაძლოა „პოლიტიკურის“ შინაარსსაც გარდაქმნიდეს და ადგილობრივი ცოდნისა და საჭიროებების ამ მოქალაქეობის დეფინიციაში შეღწევას უზრუნველყოფდეს. ამ გზით შესაძლოა შეიქმნას მოქალაქეობის იდეის რეკონფიგურაციის ახალი გზები, რომელიც საარსებო გარემოს შენარჩუნების მოთხოვნის გავლით ცდილობს სამყაროს სახელდების შესაძლებლობის მოპოვებას.

სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლებელია არ გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის შეხედულებებს.

 

გამოყენებული ლიტერატურა:

გოგუა, ნ. და წოწორია, ე. (2020) მიწა-წყალი/მიწა. მოკლემეტრაჟიანი დოკუმენტური ფილმი. მწვანე ალტერნატივა, ARTIФ Platform | Truth Hounds Georgia. https://www.facebook.com/publika.ge/videos/416190456074846/

ჯონსი, ს. (2013). “საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის შემდეგ”. CSS, თბილისი, 2013

Albro, R. (2005). „The Water is Ours, Carajo!”: Deep Citizenship in Bolivia’s Water War, in June Nash (ed.) Social Movements: An Anthropological Reader, pp. 249-271. London: Basil Blackwell

Alexandrakis, O. (2016). Impulse to Act, A New Anthropology of Resistance and Social Justice, edited by Othon Alexandrakis, Indiana university press Bloomington and Indianapolis

Bénéï, V. (2005). Introduction: Manufacturing Citizenship: Confronting Public Spheres and Education in Contemporary Worlds. In Manufacturing Citizenship, Education and Nationalism in Europe, South Asia and China, Eds. Véronique Bénéï, Routledge, London and New York

Cadena, M. de la. (2019). “1. Uncommoning Nature: Stories from the Anthropo-Not-Seen”. Anthopos and the Material, edited by Penny Harvey, Christian Krohn-Hansen and Knut G. Nustad, New York, USA: Duke University Press, pp. 35-58

Chatterjee, P. (2011). Lineages of Political Society, Studies in Postcolonial Democracy. Columbia University Press

Fortier, A.M. (2016). Afterword: acts of affective citizenship? Possibilities and limitations. Citizenship Studies 20(8):1038-104

Gluckman, M. (1955). The licence in ritual. In Custom and conflict in Africa (Ch. 5, pp. 109-136). Oxford: Basil Blackwell. Summary. (Typed, 3l).

Isin, E. F. (2009). Citizenship in flux: The figure of the activist citizen. Subjectivity, 29(1), 367–388. doi:10.1057/sub.2009.25 

Lazar, S. and Nuijten M. (2013). Citizenship, the self, and political agency. Critique of Anthropology 33(1) 3–7, DOI: 10.1177/0308275X12466684

Marshall, T.H. (2009). Citizenship and Social Class. In Inequalities and Society, edited by Jeff Manza and Michael Sauder, W. W. Norton and Co.: New York

Moyn, S. (2018). Not Enough, Human Rights in an Unequal World. The Belknap Press of Harvard University Press.

Ong, A. (1999) Muslim feminism: Citizenship in the shelter of corporatist Islam, Citizenship Studies, 3:3, 355-371, DOI: 10.1080/13621029908420720

Petryna, A. and Follis, K. (2015). Risks of Citizenship and Fault Lines of Survival, Annu. Rev. Anthropol. 44:401–17

Povinelli, E. A. (1998). The State of Shame: Australian Multiculturalism and the Crisis of Indigenous Citizenship. Critical Inquiry, Vol. 24, No. 2, Intimacy, pp. 575-610

Sabsay, L. (2012). The emergence of the other sexual citizen: orientalism and the modernisation of sexuality, Citizenship Studies, 16:5-6, 605-623, DOI: 10.1080/13621025.2012.698484

Tsing, A.L. (2005). Friction. An Ethnography of Global Connection. Princeton University Press Princeton and Oxford