სხეულის ახლებურად გააზრება და თმის დაკარგვასთან დაკავშირებული გარეგნობის გარდაქმნის პრაქტიკები

ამერიკელი ფემინისტი ავტორი დონა ჰარავეი თავის 1985 წელს გამოცემული ესეს „კიბორგის მანიფესტი: მეცნიერება, ტექნოლოგია და სოციალისტური ფემინიზმი გვიან მეოცე საუკუნეში“ დასასრულს წერს: „ქალღმერთობას, კიბორგობას ვამჯობინებდი“[1] (Haraway, 2016: 85). ჰარავეისთვის კიბორგი გარდაქმნასა და სხეულის ახლებურად გაგებასთან ასოცირდება, ამიტომაც არჩევს კიბორგობას ქალღმერთობას. ეს ტექსტი კი, ჰარავეისა და სხვა ავტორებზე დაყრდნობით, ცდილობს დაინახოს, რამდენად შეიძლება გახდეს გარეგნობის გარდამქმნელი პრაქტიკები, კერძოდ, ის პრაქტიკები, რომელთაც ქალები თმის დაკარგვის შემდეგ მიმართავენ, სხეულის ახლებურად გააზრების საფუძველი.

პრაქტიკებზე საუბრისას გასათვალისწინებელია, რომ ამ სიტყვის ქვეშ შეიძლება მოიაზრებოდეს როგორც თვითდისციპლინა, ცხოვრების გარკვეული წესის მიყოლა, ასევე სხვადასხვა პროცედურისა[2] თუ საგნის გამოყენება, რომელთაც ადამიანების გარეგნობაში ცვლილებების შეტანა შეუძლიათ. მიუხედავად გარეგნობის გარდამქმნელი პრაქტიკების მრავალფეროვნებისა, ამ სტატიაში ყურადღებას ვამახვილებ მხოლოდ ერთ-ერთ მათგანზე – ხელოვნური თმის გამოყენებაზე.

თმა ადამიანის სხეულის ის ნაწილია, რომელიც  ერთ-ერთ მთავარ გარეგნულ გენდერულ მარკერად შეიძლება აღვიქვათ. თმა შეიძლება გავიგოთ როგორც ნიშანი, რომელშიც სოციალურ-კულტურული ნორმები თუ მისდამი ამბოხი გამოიხატება. ასაკის მატებასთან ერთად, როგორც წესი, ქალებიც და კაცებიც თმის რაღაც ნაწილს კარგავენ. თუმცა, თმის დაკარგვა უფრო მტკივნეული შეიძლება ქალებისთვის იყოს, რადგან თმა მრავალ კულტურაში ფემინურობასთან ასოცირდება (Wassholm & Sundelin, 2020; Synott, 1987). ქალურობასთან/ფემინურობასთან  და სილამაზესთან გაიგივებულ მითოლოგიურ გმირებსა თუ პოპკულტურის საკულტო სახეებს, ხშირად, სწორედ გრძელი თმა აქვთ. ამიტომ, ქალებისთვის თმის დაკარგვა, ერთი მხრივ, შესაძლოა გულისხმობდეს სილამაზის დომინანტური სტანდარტების მიღმა დარჩენას, ხოლო, მეორე მხრივ, თმის, როგორც თვითგამოხატვის საშუალების დაკარგვას, რაც შეიძლება მათ ცხოვრებაში ახალი პრაქტიკების გაჩენის საფუძველი გახდეს.

თუმცა, სხეულის გარდაქმნის მიზნით სხვადასხვა ტექნოლოგიის[3] გამოყენებას, ხშირად, საზოგადოება უარყოფითად აღიქვამს, რადგან ტექნოლოგიური პროგრესი დიდწილად კაპიტალიზმთანაა თანხვედრაში და ხელს უწყობს ქალის სხეულის ისეთი იმიჯის/სურათის შექმნას, რომელიც ბუნებრივად მიუღწევადია. ამიტომ, ის პრაქტიკები, რომელთაც ქალებმა შესაძლოა მიმართონ თმის დაკარგვის შემდეგ, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, ხელოვნური თმის გამოყენება, შეიძლება დანახული იყოს, როგორც კიდევ ერთი ტექნოლოგია, რომელიც ქალის სხეულის ახალ არარეალურ იმიჯს/სურათს ქმნის. 

იმის გასაგებად, რამდენად შეიძლება იყოს ეს პრაქტიკები სხეულის შესახებ არსებულ დომინანტურ სტანდარტებში მოქცევის მცდელობა თუ სხეულის რაობის გადააზრების ერთგვარი საფუძველი, ერთი მხრივ, მიმოვიხილავ ლიტერატურას, რომელიც აქცენტს სხეულსა და მასზე დისკურსის გავლენაზე აკეთებს, მეორე მხრივ კი – იმ ავტორების ნაშრომებს, რომლებიც ყურადღებას სხეულის ახლებურ გაგებაზე ამახვილებენ.

დისკურსი და სხეული

როგორც წესი, სილამაზის დომინანტური ნორმებისადმი წინააღმდეგობასა თუ ქალის სხეულის ახლებურად დანახვაზე საუბრისას აქცენტი კეთდება დისკურსის ცვლილებაზე, იმ დაშვებით, რომ ეს ცვლილება ქალთა ყოველდღიურობაშიც აისახება. ერთ-ერთი პირველი, ვინც სხეულისა და დისკურსის ურთიერთმიმართებაზე გაამახვილა ყურადღება, არის ფრანგი ფილოსოფოსი მიშელ ფუკო. მისი აზრით, სხეულები დისკურსის მიხედვით იწრთობიან და ყალიბდებიან (Foucault, 1995: 136). სამედიცინო დისკურსის მეშვეობით იქმნება იდეალური სხეულის მოდელი, რომლისკენაც  ყველა უნდა ისწრაფვოდეს. ასეთი სხეულის ქონის გზა კი თვითდისციპლინაზე გადის, რომელიც გულისხმობს დიეტას, ვარჯიშს, ცხოვრების სტილის ცვლილებას, ე.წ. ცუდ ჩვევებზე უარის თქმას და ა.შ. ამასთანავე, ჩნდება ახალი „ტექნოლოგიებიც“[4], რომლითაც ადამიანები თავიანთ თავს გარდაქმნიან. ფუკოს მიხედვით, არსებობს ოთხი სახის „ტექნოლოგია“, რომელთა მიხედვითაც ადამიანები საკუთარი თავის შესახებ ცოდნას ავითარებენ: 1. წარმოების ტექნოლოგიები – რაც ადამიანებს საშუალებას აძლევს, აწარმოონ და გარდაქმნან საგნები; 2. ნიშანთა სისტემათა ტექნოლოგიები, რომელთა მეშვეობითაც ადამიანები ნიშანთა სისტემებსა და მნიშვნელობებს იყენებენ; 3. „ძალაუფლების ტექნოლოგიები“ – მიემართება პრაქტიკებს, რომლებიც ინდივიდებს გარკვეული დისციპლინის ქვეშ აქცევს და სუბიექტის ობიექტივიზაციას ახდენს; 4 „მე-ს ტექნოლოგიები“ – რაც მოიცავს გარკვეულ ქმედებებს, რომლებსაც ადამიანები საკუთარი მდგომარეობის გარდასაქმნელად და რაიმე მიზნის მისაღწევად ასრულებენ, რათა მოიპოვონ ბედნიერება, გახდნენ სრულყოფილები და სხვა. (Foucault, 1988: 18). გასათვალისწინებელია, რომ ეს ოთხი ტიპის „ტექნოლოგია“ თითქმის არასოდეს არ მოქმედებს განყენებულად, სხვა „ტექნოლოგიებისაგან“ დამოუკიდებლად, მიუხედვად იმისა, რომ თითოეული კონკრეტული ტიპის დომინაციას მიემართება. ფუკო, სიგიჟის ისტორიის შესწავლით, აჩვენებს, როგორ მოქმედებს საგიჟეთსა და მის გარეთ ადამიანების ქცევის მართვაზე სამეცნიერო დისკურსი, რომელიც უფრო მეტად პირველი ორი ტიპის „ტექნოლოგიის“ სფეროა. ქცევა კი, დიდწილად, ბოლო ორი „ტექნოლოგიის“ საშუალებით იმართება (Foucault, 1988: 18).

დღევანდელობაში, შეგვიძლია დავინახოთ დისკურსის ისეთი ცვლილება, როცა ზემოთ ჩამოთვლილი ძალაუფლების „ტექნოლოგიებიდან“ წამყვანი ხდება არა „ძალაუფლების ტექნოლოგიები“, რომლებიც სხეულის დისციპლინირებას ითხოვს, არამედ „მე-ს ტექნოლოგიები“, რომელიც ადამიანის მენტალურ კეთილდღეობაზეა ფოკუსირებული.

სწორედ ამ საკითხს ეხებიან გენდერის მკვლევრები როსალინდ ჯილი და შანი ორგადი სტატიაში „თავდაჯერებულობის კულტ(ურა)“ (2015). ისინი, ფუკოს „მე-ს ტექნოლოგიებზე“ დაყრდნობით, საუბრობენ თავდაჯერებულობის კულტ(ურა)ზე ნეოლიბერალიზმში. ავტორების თქმით, თავდაჯერებულობის კულტ(ურა) ეფუძნება იმ დაშვებას, რომ ქალების გაძლიერების მიღწევა შესაძლებელია მათი თავდაჯერებულობის გაზრდით. აქედან გამომდინარე, თავდაჯერებულობა შეიძლება გავიგოთ, როგორც „მე-ს ტექნოლოგია“, რომელიც პრობლემის ინტერნალიზაციის გზით ცდილობს მის გადაჭრას და პასუხისმგებლობას თავიანთ მდგომარეობაზე ისევ ქალებს აკისრებს (Gill&Orgad, 2015). ავტორების აზრით, სხეულის გარეგნული მხარის კონტროლიდან მენტალურ კონტროლზე გადასვლას ეფუძნება გავრცელებული დისკურსიც „შეიყვარე შენი სხეული“ (“Love your body“). თუ ადრე სხვადასხვა სარეკლამო კამპანია ქალებს საკუთარი გარეგნობის გაუმჯობესებისაკენ მოუწოდებდა, ახლა გზავნილი შეიცვალა და კამპანიებმა აქცენტი საკუთარი თავის, სხეულის პოზიტიურად აღქმაზე გადაიტანეს (Gill&Orgad, 2015: 330). აქედან გამომდინარე, დისკურსის ცვლილებასთან ერთად ძალაუფლების ცენტრიც იცვლება და აქცენტი ადამიანის სხეულის გარეგნული მხარიდან შინაგანზე გადადის. ეს, თავის მხრივ, გავლენას ახდენს ქალების არჩევანზე, გარდაქმნან საკუთარი გარეგნობა, თუ უარი თქვან მასზე, – რაც ზემოაღნიშნული დისკურსით შეიძლება აღქმული იყოს, როგორც სხეულის კონტროლისგან გათავისუფლების გზა.

ხელოვნური თმა და სხეულის ახლებური დანახვა

სხეულის ახლებურად გადააზრებაზე საუბრისას ვეყრდნობი დონა ჰარავეის კონცეპტს – კიბორგს, რომელიც ჰიბრიდული სხეულია, რადგან მასში სხეულის ბუნებრივი ელემენტები/ნაწილები ხელოვნურს ერწყმის. იმისათვის, რომ უფრო ცხადი იყოს, ერთი მხრივ, რა მეცნიერულ დებატებს ეფუძნება/პასუხობს ჰარავეისეული კიბორგი და, მეორე მხრივ, რა როლი შეიძლება ჰქონდეს ხელოვნურ თმას სხეულის ახლებურად გადააზრების პროცესში, თავდაპირველად  მიმოვიხილავ ლევი-სტროსისეულ ბუნებისა და კულტურის დაყოფას და მის ბრუნო ლატურისეულ კრიტიკას.

ცნობილი ფრანგი ანთროპოლოგი კლოდ ლევი-სტროსი გამოყოფს ორ მთავარ ბინარულ ოპოზიციას: ბუნებასა და კულტურას (Levi-Strauss, 1964). ბრუნო ლატური კი, თავის წიგნში „ჩვენ არასოდეს ვყოფილვართ მოდერნულები“ (1991), აკრიტიკებს ამგვარ დაყოფას ბუნებასა და კულტურას შორის და აჩვენებს, რომ ისინი არ შეიძლება ერთმანეთისაგან სრულიად დამოუკიდებლად არსებობდეს, მათ შორის ყოველთვის მოიძებნება რაიმე დამაკავშირებელი და ასეთი დაყოფა არ ითვალისწინებს ჰიბრიდების, მესამე ძალის არსებობას (Latour, 1991: 47). ლატური ჰიბრიდებს კვაზისუბიექტებისა და კვაზიობიექტების კატეგორიაში ათავსებს, რომელთა განწმენდის სურვილი ყოველთვის არსებობს, რათა ისინი რომელიმე კატეგორიას – ან ბუნებას, ან კულტურას მოერგონ (Latour, 1991: 51). მაგალითად, როგორ უნდა მივუდგეთ ოზონის ხვრელს? განვიხილოთ ის, როგორც რაღაც თავისთავადი, ბუნების მიერ შექმნილი, თუ როგორც სოციალური ფენომენი, რომელიც ადამიანის საქმიანობის შედეგია? ლატურის აზრით, დუალიზმი, რომელიც მოდერნულობას ახასიათებს, არ პასუხობს ცხოვრების გამოწვევებს, იმ პირობებს, რომლებშიც ადამიანებს უწევთ ცხოვრება (Latour, 1991: 6).

თმის დანამატები, პარიკები თუ თმის სისტემები როგორც ხელოვნური, ასევე ადამიანისა და ცხოველის თმისგანაც მზადდება. ნამდვილი თუ არანამდვილი თმისგან დამზადებული პარიკი ერთგვარად ბრუნო ლატურისეული ჰიბრიდი, ანუ კვაზიობიექტია, – ის, ერთი მხრივ, ადამიანის შექმნილია და კულტურას განეკუთვნება, მაგრამ მეორე მხრივ, ადამიანის გარეგნობის დანამატია, რომელიც მისი სხეულის დანაკლისს ავსებს. გარდა ამისა, მისი საჭიროება ქალების შემთხვევაში ხშირად სოციალური დისკურსით და სილამაზის სტანდარტებით არის ნაკარნახევი, რადგან ადამიანს თმის საფარველის გარეშეც ჩვეულებრივად შეუძლია ცხოვრება. ასე რომ, პარიკის გამოყენების საჭიროებას სწორედ სოციალური გარემო წარმოშობს და არა ადამიანის სურვილი, მისი ორგანიზმი უკეთ ფუნქციონირებდეს.

მნიშვნელოვანია, რომ ხელოვნური თმის გამოყენება დავინახოთ, როგორც სხეულის არსის გადააზრების მცდელობა, რადგან ადამიანის სხეული აღარაა მხოლოდ ბუნების ნაწილი, არამედ ჰიბრიდია, რომელიც ბუნებისა და კულტურის დაყოფას, განცალკევებულად აღქმას შლის. სწორედ ბუნებისა და კულტურის მკაცრი დაყოფის არარსებობა უდევს საფუძვლად კიბორგსაც, როგორც სხეულს, რომელიც საკუთარ თავში ბუნებრივსა და კულტურულს, ადამიანის ხელით შექმნილს აერთიანებს. კიბორგისთვის უცხოა სურვილი, დაუბრუნდეს მთლიანობას, საწყისს, ბუნებას, რადგან მხოლოდ მისი ნაწილი არც არასოდეს ყოფილა (Haraway, 2016).

აქედან გამომდინარე, სხეული, რომელიც თავისი გაგებით ჰარავეისეული კიბორგია და შედგება როგორც ადამიანური, დაბადებით მოცემული, ბუნებრივი სხეულისგან, ასევე არაადამიანური, ადამიანის ხელით შექმნილი ანუ კულტურული დანამატებისგან, ტრადიციულ სხეულის გაგებას ცვლის.  

დისკურსის გავლენა სხეულის გარდაქმნის პროცესში მნიშვნელოვანია, მაგრამ თვითონ სხეულის გარდაქმნის პრაქტიკები, რომელიც შესაძლებელია ქალის სხეულის შესახებ არსებული სხვადასხვა დისკურსით იყოს ნაკარნახევი, შეიძლება საფუძვლად დაედოს სხეულის ახლებურ გაგებას და თავისი არსით უფრო მეტად რევოლუციური და წინააღმდეგობრივი იყოს, ვიდრე დისკურსის ცვლილება. შესაბამისად, პრაქტიკები, რომლებიც გარეგნობას გარდაქმნის, შეგვიძლია დავინახოთ არა მხოლოდ როგორც დისკურსის ასახვა რეალობაში და სხეულის შესახებ არსებულ დომინანტურ სტანდარტებში მოქცევის სურვილი, არამედ როგორც რაღაც ახლის შექმნის მცდელობა. აქედან გამომდინარე, ხელოვნური თმის გამოყენება შეიძლება იყოს ერთგვარი საფუძველი სხეულის ახლებურად დანახვისა და გადააზრებისათვის.

თეორიის პრაქტიკაში დანახვა: კვლევითი კითხვიდან საველე კვლევამდე

როგორც უკვე ზემოთ აღინიშნა, ჩემი სადოქტორო კვლევის მიზანია იმ პრაქტიკების შესწავლა, რომელთაც ქალები თმის დაკარგვის შემდეგ მიმართავენ. ხოლო მთავარი საკვლევი კითხვა ასე ფორმულირდება: რა პრაქტიკები ჩნდება ქალთა ცხოვრებაში თმის ნაწილობრივ თუ მთლიანდ დაკარგვასთან ერთად? ზემოთ მოყვანილი ლიტერატურა კი იძლევა თეორიულ საფუძველს ამ პრაქტიკების ფართოდ გასაანალიზებლად და მათი მნიშვნელობის დასანახად. კვლევის ფარგლებში დაგეგმილი ანთროპოლოგიური კვლევისას შევეცდები დავინახო ის იდეური საფუძველი, რომელიც ამგვარ პრაქტიკებს შეიძლება ედოს საფუძვლად. თუმცა, გასათვალისწინებელია, რომ ანთროპოლოგიურმა კვლევამ შეიძლება ისეთ ახალ მიგნებებამდე მიმიყვანოს, რომლებიც ახალ თეორიულ მიდგომას საჭიროებდეს, ხოლო ჩემგან, როგორც მკვლევრისგან – საკითხის ახლებურად დანახვას.

გამოყენებული ლიტერატურა

Gill, Rosalind, Shani Orgad. 2015. “The Confidence Cult(ure)”. Australian Feminist Studies  30, no. 86(2015): 324-344.

Haraway, Donna. A Cyborg Manifesto: Science, Technology and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century, Minneapolis: University of Minestota Press, 2016.

Foucault, Michel. “Technologies of the Self”.  In Technologies of the Self, A Seminar with Michel Foucault, ed. Luther H. Martin, Huck Gutman, Patrick H. Hutton (London: Tavistock Publications, 1988), 16-50

Foucault, Michel. Discipline and Punish, The Birth of Prison, 2^nd ed., translated from French by Alan Sheridan, New York: Vintage Books, 1995.

Levi-Strauss, Claude. The Row and the Cooked, translated from French by Weightman D. New York: Harper&Row, 1969.

Latour, Bruno. We Have Never Been Modern, translated from French by Porter C., Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1993.

Synott, Anthony.  “Shame and Glory: sociology of hair”. The British Journal of Sociology 38, no. 3 (1987): 381-413.

Wassholm Johanna, Anna Sundelin. “Gendered ecounters in mobile trade: human hair as a commodity in Nordics, 1870-1914”. History of Retailing and Consumption  6, no. 2 (2020): 118-136.

Weitz, Rose. “Women and Their Hair: Seeking Power Through Resistance and Accommodation”. Gender&Society 15, no, 5(2001): 667-686.