საქართველო: სახელმწიფო ბაზარში. ნეოლიბერალიზმიდან მართულ კაპიტალიზმამდე

მცდელობად მიიჩნეოდა. რადიკალური დერეგულირებისა და ადმინისტრაციული რეფორმების წარმატება საერთაშორისო არენაზეც იქნა აღიარებული, რაც გამოიხატება, მაგალითად, საქართველოსთვის ბიზნესის კეთების ინდექსში (Doing Business Index) მეცხრე ადგილის მინიჭებით, ანდა მემკვიდრეობის ფონდის (Heritage Foundation[4]) მიერ საქართველოსადმი მაღალი შეფასებების მიცემით ისეთ კატეგორიებში, როგორიცაა სამუშაო უფლებები (მესამე ადგილი), ბიზნესის წარმოების თავისუფლება (მეთექვსმეტე ადგილი ) და ვაჭრობის თავისუფლება (მეექვსე ადგილი). მეწარმეობის სფეროს მუდმივად გაუმჯობესების შედეგად მსოფლიო ბანკმა საქართველო 2005-2010 წლებში მსოფლიოს წამყვან რეფორმირებად ქვეყნად დაასახელა.[5] თუმცა თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის აღქმის მიღმა, ღრმა ანალიზები სახელმწიფო ორგანოების მიერ ეკონომიკაში მასობრივ ჩარევებზე მიუთითებენ. ადგილობრივი წყაროები საუბრობენ გარკვეული ეკონომიკური სექტორების მთლიან მონოპოლიზაციაზე, საკუთრების უფლებების განუწყვეტელ დარღვევაზე და ეკონომიკაში სახელმწიფოს გაბატონებულ როლზე. ამით ისინი ადასტურებენ მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის (World Economic Forum) მიერ გაკეთებულ მკვეთრად უარყოფით შეფასებებს ისეთ კატეგორიებში, როგორიცაა, საკუთრების უფლებების დაცვა (131-ე ადგილი) და შიდა კონკურენცია (127-ე ადგილი). ეს მონაცემები კი გვაძლევს საფუძველს ზედაპირზე შექმნილი სურათის სხვაგვარად შესაფასებლად.[6]

სხვადასხვა ანალიტიკური პერსპექტივიდან დაკვირვების შედეგად ურთიერთსაწინააღმდეგო შეფასებები წარმოიშობა. როდესაც ერთი პერსპექტივა ინსტიტუციურ გარდაქმნას აკვირდება, მეორე ამ დროს აქტორების ქცევას, განსაკუთრებით, თანამდებობის პირების უფლებამოსილების გადამეტებასა და გადაცდომებს უთმობს მთავარ ყურადღებას. მაგრამ, თუ პოლიტიკური და ეკონომიკური დღის წესრიგისა და ინსტიტუციურ დონესა და აქტორებს შორის დინამიური ურთიერთობების თავსებადობას გამოვიკვლევთ, დავინახავთ, რომ გაქრება ურთიერთსაწინააღმდეგო შეფასებები საქართველოს ეკონომიკური პოლიტიკის შესახებ და გამოიკვეთება ნეოლიბერალიზმიდან სახელმწიფოს მიერ მართულ კაპიტალიზმზე გადასვლის სურათი.

პრივილეგიების გადანაწილებები ვარდების რევოლუციამდე

1991 წელს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ქართული სახელმწიფო, სახელმწიფო ხელისუფლების გამტკიცებისა და პოლიტიკური გადაწყვეტილებების რეალურად გატარებისათვის იბრძოდა.[7] პოლიტიკა აქ ფსონს დებდა სხვადასხვა ძალაუფლებრივი ჯგუფების დაბალანსებაზე. ამ მიზნის მისაღწევად სხვადასხვა საზოგადოებრივი ჯგუფები სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებულ კორუფციულ პირამიდაში აღმოჩნდა ჩართული. პოსტსაბჭოთა სივრცეში ეს ფენომენი ფართოდ იყო გავრცელებული ტრანსფორმაციის პირველ ფაზაში.[8] კორუფციული პირამიდა ქმნიდა სხვადასხვა ძალაუფლებრივ ჯგუფებს შორის ეკონომიკური პრივილეგიების გადანაწილების მნიშვნელოვან არაფორმალურ ინსტრუმენტს. ამ პოლიტიკური პრაქტიკის მასშტაბი იმაში აისახა, რომ კორუფციის აღქმის ინდექსში საქართველომ ყველაზე უფრო კორუფციულ ქვეყანათა სიაში მეშვიდე ადგილი დაიკავა[9].

საქართველოში ვარდების რევოლუციამდე კრიმინალური ქსელები გავლენიან დაჯგუფებებს მიეკუთვნებოდნენ. სოციალურად ფართოდ გავრცელებულ, კვაზი ლეგალური კანონიერი ქურდების ინსტიტუტის მეშვეობით კრიმინალებს მთავრობასთან და მის წარმომადგენლებთან ხელსაყრელი თანამშრომლობა ჰქონდათ დამყარებული.[10] ისინი აფინანსებდნენ არა მარტო საარჩევნო კამპანიებს, არამედ თვითონაც იყრიდნენ კენჭს.[11] ეს არაფორმალური ჯგუფები აკონტროლებდნენ ბაზარს. მათ ხელში იყო მოქცეული საქართველოს ისეთი მნიშვნელოვანი ეკონომიკური სექტორები, როგორიცაა სასტუმროები, რესტორნები და საცალო ვაჭრობა.[12] კორუფციის პირამიდის გარდა, ვარდების რევოლუციამდე კანონიერი ქურდები აგვარებდნენ ეკონომიკური პრივილეგიების გადანაწილების საკითხსაც. ამ საქმეში კი ისინი საკუთარ ძალაუფლებრივ წყაროებს ეყრდნობოდნენ.[13]

ამ პერიოდში რეგულაციები მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ: ლეგალური წესები პირველ რიგში ინსტიტუციურ წინაპირობებს ქმნიდა კორუფციული პირამიდებისათვის. მრავალრიცხოვანი, წინააღმდეგობრივი და კომპლექსური რეგულაციები აძნელებდა წესების სათანადო დაცვას, ამით კი სახელმწიფო თანამდებობის პირებს უჩნდებოდათ შესაძლებლობა, აეღოთ ქრთამი გარკვეული სამსახურის გაწევისათვის.[14] მათგან მოთხოვნილი დოკუმენტების 83 პროცენტი მხოლოდ შანტაჟისათვის იყო გამიზნული.[15] მეორეც, ფორმალური რეგულაციები გადამწყვეტ როლს თამაშობდა ეკონომიკური პრივილეგიების განსაზღვრისათვის. 1997-დან 2003-მდე პერიოდში საგადასახადო კოდექსში შეტანილი 74 ცვლილება  სხვადასხვა ეკონომიკის დარგებსა და მმართველ ელიტასთან კავშირში მყოფ მეწარმეებს საშუალებას აძლევდა დამატებითი ღირებულების ან მოგების გადასახადების ამოღებისას გამონაკლისებით ესარგებლათ.[16] სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებული ბიუროკრატიზმისა და ცალკეული ინდივიდების პროტექციონიზმის პასუხად საქართველოს ბიზნესის დიდმა ნაწილმა ჩრდილოვან ეკონომიკაში გადაინაცვლა.[17]

ინსტიტუციური რეფორმები ვარდების რევოლუციის შემდეგ

შევარდნაძის ხანის პლუტოკრატიასა და კორუფციაზე მტკიცე პასუხი იყო სწორედ ვარდების რევოლუციის შემდეგ განხორციელებული ინტენსიური დერეგულირების პოლიტიკა და სახელმწიფოს მხრიდან ეკონომიკაში ინტერვენციის შეწყვეტა. ამ პოლიტიკის მესვეურებმა სახელმწიფოს მიერ განზრახ შექმნილი ბიუროკრატია მიიჩნიეს წინამორბედი რეჟიმის ეკონომიკური კრახის მიზეზად. ამიტომაც, 2003 წლის ინსტიტუციური რეფორმების განხორციელებისას ახალი პოლიტიკოსების წარმმართველ პრინციპს წარმოადგენდა ანტიკორუფციული პოლიტიკა და სახელმწიფოს მხრიდან კონტროლისა და რეგულაციის ყველა ფორმისადმი უნდობლობა.[18] ეს პოზიცია კი სრულ თანხმობაში მოდიოდა ლიბერტარიანიზმის რადიკალურ სწავლებებთან, რომელსაც საქართველოს ახალი პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიმღებთა გავლენიანი ნაწილი მისდევდა.[19] ამგვარ რეფორმებს მხარს უჭერდა ამერიკული ლიბერტარიანული ანალიტიკური ინსტიტუტები და, თავის მხრივ, ინტელექტუალური წვლილი შეჰქონდათ იმაში, რომ „ქართული მოდელის“ ფორმულირება მოეხდინათ როგორც საქართველოს უახლესი წარსულისა და, რაც მთავარია, მათი პოლიტიკური მეტოქის, რუსეთის ალტერნატივისა.[20] შესაბამისად, 2003 წლის შემდეგ მარეგულირებელი რეფორმები ორი ერთმანეთზე გადაჯაჭვული პრინციპის მიხედვით განხორციელდა: პირველი პრინციპის თანახმად, მხოლოდ ის წესები და რეგულაციები უნდა დაწესებულიყო ან ძალაში დარჩენილიყო, რომლის გატარების გარანტიასაც სახელმწიფო იძლეოდა.[21] ეს გარანტია მოიცავდა სახელმწიფო ქმედების არაკორუფციულობას, კანონის დაცვის იძულებას და არაკანონიერების დასჯას. მეორე პრინციპი კი უკავშირდებოდა წარმოდგენას მაქსიმალურად თავისუფალი ბაზრის შესახებ და ეკონომიკური საქმიანობის განსაკუთრებული სახელმწიფო მოთხოვნების გზით შეზღუდვის შეწყვეტას.

საბაზრო შეზღუდვების გაუქმება

ძლიერი ანტიკორუფციული დღის წესრიგისა და შესაბამისი ლიბერტარიანული იდეოლოგიის შერწყმის შედეგად სახელმწიფოს ჩაურევლობამ დასახული ეფექტი მოიტანა. საბაზრო შეზღუდვები და სატრანზაქციო ხარჯები მნიშვნელოვნად შემცირდა, სახელმწიფო და ეკონომიკა კი ერთმანეთისგან გაიმიჯნა. საბაზრო შეზღუდვების გაუქმების საუკეთესო მაგალითია  ლიცენზიების და ნებართვების გაცემის რეფორმირება. 2005 წელს მიღებულმა შესაბამისმა კანონმა, რომელიც შემდგომში კიდევ უფრო გაივრცო, 90 პროცენტით შეამცირა იმ საქმიანობათა ჩამონათვალი, რომლის განხორციელებაც ლიცენზიას ან ნებართვას საჭიროებდა. მათი რიცხვი 909-დან 45 ლიცენზიასა და 52 ნებართვაზე დავიდა.[22] ამის პარალელურად გადასახადების რიცხვი 21-დან 6-მდე შემცირდა.[23] საგარეო ვაჭრობაში კი მთავრობამ თანდათანობითი შემცირების სტრატეგიით დაიწყო, შემდგომში კი თითქმის მთლიანად გააუქმა საბაჟო შეზღუდვები.[24] 80 პროცენტი შემოტანილი საქონელი ბაჟით არ იბეგრება, თავად ბაჟი კი ძალიან მცირე, 0,4 პროცენტს შეადგენს.[25] საქართველომ შექმნა მსოფლიოში ყველაზე უფრო ხელსაყრელი რეგულაციური პირობები ფირმების დაარსებისა და მეწარმეობის წამოწყებისთვის. საქართველოში საწარმოს დასაფუძნებლად, გარდა იმისა, რომ მინიმალური კაპიტალის ქონა აუცილებელი არაა, მხოლოდ ორი განცხადების შეტანა-დამუშავებაა საჭირო.[26]

ხელშეკრულებითი ურთიერთობების პრივატიზება

სახელმწიფოსადმი გამოცხადებულმა საყოველთაო უნდობლობამ ახალი პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიმღებნი წაახალისა ეკონომიკის რეგულაციისთვის საჭირო საკანონმდებლო ინიციატივები მნიშვნელოვნად შეემცირებინათ და ამით ეკონომიკის მაკონტროლებელი მთელი რიგი სახელმწიფო ფუნქციები გაეუქმებინათ. ამის შედეგად მომხდარი ხელშეკრულებითი ურთიერთობების პრივატიზება ყველაზე მკაფიოდ შრომით კანონმდებლობაში აისახა. თუ თავდაპირველად შრომითი კანონმდებლობა დამქირავებელსა და დაქირავებულს შორის არსებულ ასიმეტრიულ ურთიერთობას აბალანსებდა, 2006 წელს მიღებულმა ახალმა შრომის კანონმა უკვე საეთაშორისოდ აღიარებული შრომითი უსაფრთხოების ნორმებიც კი გააუქმა.[27] ამ სპეციფიკური ხელშეკრულებითი ურთიერთობის დერეგულირებისა და ზედამხედველობითი ფუნქციის გაუქმების მასშტაბები თუნდაც იმ ფაქტში მჟღავნდება, რომ შესაბამისი 250 პარაგრაფიდან ახალ კანონმდებლობაში მხოლოდ 55 დარჩა.[28] ხელშეკრულებითი ურთიერთობის პრივატიზაციისა და სახელმწიფოს ეკონომიკიდან გასვლის მაგალითია ასევე, მეწარმეობის კანონი, რომელიც 2005-იდან 2009 წლამდე მუდმივ ცვლილებებს განიცდიდა. ცვლილებათა შედეგად გაუქმდა მოვალეთა მრავალი დაცვითი მექანიზმი და სახელმწიფოს მხრიდან კონტროლის განხორციელების მოვალეობები. იქამდე არსებული კანონი გულისხმობდა საბაზისო კაპიტალის ქონის აუცილებლობასა და ქონების გადაცემისას დამოუკიდებელი ინსტანციის მიერ შემოწმების ჩატარების მოვალეობას, რაც კრედიტის გამცემებს საჭირო უსაფრთხოების გარანტიას უქმნიდა. ახალმა კანონმა არა მარტო ეს დებულებები, არამედ მინიმალური საწყისი კაპიტალის მოთხოვნის აუცილებლობაც კი გააუქმა. ლიბერალიზაციამ ასევე შეიწირა მოგების გამოყენების შესახებ არსებული საკანონმდებლო განსაზღვრებები. დამფუძნებელთა კრებას თუ აქციათა უმრავლესობის მფლობელებს ახლა მოგების სრულად განკარგვა შეეძლოთ, იმისდა მიუხედავად, დარჩენილი კაპიტალი იძლეოდა თუ არა ბიზნესის გაგრძელების შესაძლებლობას. სახელმწიფოს ჩაურევლობის პოლიტიკის გამო კრედიტების გამცემები თავიანთი ინტერესების დასაცავად ახლა მთლიანად კერძო ხელშეკრულებებზე გადავიდნენ.

უკონტროლო კონკურენცია

მთავრობამ ასევე ძირეულად შეცვალა კონკურენციის პოლიტიკის სფეროში არსებული კანონმდებლობის მიმართულება. ყოფილი მონოპოლიის კანონი უპირველეს ყოვლისა მიზნად ისახავდა ფირმის ქცევის რეგულაციას, ანუ ის ზღუდავდა საბაზრო ძალაუფლებას და მონოპოლიის შექმნის მცდელობებს. 2005 წელს თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის შესახებ მიღებული კანონი კი მხოლოდ ბაზრის შეზღუდვისადმი მიმართულ სახელმწიფო ქმედებებს ზღუდავს. მან ასევე გააუქმა ყველა ის განსაზღვრება, რომელიც ფირმებს შორის საიდუმლო მოლაპარაკებას ანდა ბაზარზე დომინანტური პოზიციის ბოროტად გამოყენებას არეგულირებდა. გაუქმებული ინსტრუმენტების რიცხვს მიეკუთვნება კონტროლი ფირმების გაერთიანება-ფუზიონირების დროს, რაც კონკურენციის შესახებ ყველა თანამედროვე კანონმდებლობის აუცილებელ შემადგენელ ნაწილს შეადგენს. ამის შედეგად აქამდე არსებული ქართული ანტიმონოპოლიური სამსახური თავისუფალი ვაჭრობისა და კონკურენციის სააგენტოთი შეიცვალა, რომლის ფუნქციას სახელმწიფოს შესყიდვების ზედამხედველობა და სახელმწიფო დახმარების გაწევა წარმოადგენს.[29] 2005 წლიდან მოყოლებული ქართული ბაზარი ღია იყო და უშვებდა ფირმებს შორის ჩუმად მოლაპარაკებას და ერთმანეთთან შეერთებას. კონკურენციას კონტროლს აღარავინ უწევდა. ახალი პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიმღებნი ასეთ რამეს საჭიროდ აღარ მიიჩნევდნენ.[30] ამ რეგულაციის პოლიტიკის შედეგად თანდათანობით გაუქმდა ისეთი სამსახურები, როგორიცაა ანტიმონოპოლიების კომისია (2005) ან კიდევ საკვების კონტროლის სამსახური (2006). განხილვის საგანი იყო ასევე ფულის ბეჭდვის ნაციონალური ბანკის გაუქმებაც, როგორც ფულის სფეროდან სახელმწიფო კონტროლის ჩამოცილების მცდელობა.[31]

ადმინისტრაციული სიახლეები სახელმწიფოს და ეკონომიკას განაცალკევებენ

გარდა ზემოთ აღნიშნული უწყებების გაუქმებისა, სახელმწიფო და ეკონომიკა მრავალი ადმინისტრაციული სიახლის საფუძველზეც დაშორდა ერთმანეთს. მოქალაქეთათვის სერვისცენტრების შემოღებამ (One-stop shops), დაბეგვრისა და სახელმწიფო შესყიდვების ელექტრონულმა სისტემამ, საჯარო რეესტრის რეფორმამ და ლიცენზიების გაცემის გამარტივებამ უკიდურესად შეამცირა სახელმწიფოსთან კონტაქტი. ადმინისტრაციისა და ეკონომიკის ერთმანეთისგან დაცილება მიზნად ისახავდა არა ტრანსაქციის ხარჯების შეკვეცას, არამედ ქრთამის აღების შესაძლებლობების შემცირებას.[32] სისტემისათვის დამახასიათებელი უნდობლობა სახელმწიფოსადმი უკვე ცხადად გადაიზარდა სახელმწიფო ჩარევის ყველა ფორმის უარყოფაში.[33] მცირე და საშუალო ბიზნესის ხელშეწყობაც კი საბაზრო კანონის დარღვევად მიიჩნეოდა.[34] ამის გამო საქართველომ ყველას ერთნაირად დაბეგვრის სისტემა, ე.წ. Flat-tax შემოიღო, რომელიც უკიდურესად ცოტა გამონაკლისს უშვებს.

რეფორმათა თვალსაჩინო წარმატებულობა მთავრობის ამ პოლიტიკის გამართლებად წარმოჩნდებოდა. შიდა მოხმარების პროდუქტი 2005-2007 წლებს შორის წლიურად თითქმის 10 პროცენტით იზრდებოდა, ხოლო პირდაპირმა უცხოურმა ინვესტიციებმა 2007 წლისთვის ორი მილიარდი ამერიკული დოლარი შეადგინა, რაც შიდა მოხმარების პროდუქტის 20 პროცენტია. მსოფლიო კორუფციის ინდექსში საქართველომ 127-ე ადგილიდან, რომელიც მას 2003 წელს ეჭირა, 70-ე ადგილზე გადმოინაცვლა. ყოფილ საბჭოთა სივრცეში საქართველომ კორუფციასთან ბრძოლის ინდექსში მეშვიდე ადგილი მოიპოვა, რითაც ბალტიის ქვეყნების შემდეგ მოწინავე გახდა.

არაფორმალური სახელმწიფო ჩარევები

ეკონომიკურ ურთიერთობათა პრივატიზების შემდეგ, ფორმალურმა სახელმწიფო მოქმედებამ დაკარგა მნიშვნელობა ძალაუფლებრივი ურთიერთობის შენარჩუნების საქმეში. მაგრამ ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავდა იმას, რომ სახელმწიფო ინსტიტუტებმა ყველა ზეგავლენის მომხდენ შესაძლებლობებზე თქვეს უარი. სახელმწიფო აქტივობებმა, რომლებიც ადრე ეკონომიკური პრივილეგიების მინიჭებას აკონტროლებდა, სახელმწიფოს ფორმალური პოლიტიკის სფეროდან არაფორმალურ ინტერვენციათა სფეროში გადაინაცვლა. ეს შეეხებოდა საკუთრების უფლებების უზრუნველყოფას, ეკონომიკურ გახსნილობასა და სახელშეკრულებო თავისუფლებას.

საკუთრების უფლებები საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლითა და საჯარო სამართლის 170-173 რეგულირდება. სხვა კანონმდებლობით რეგულირდება სამთო-მოპოვებითი ინდუსტრიის საკუთრებისა და პრივატიზაციის უფლებები, ფინანსური სექტორი და ინტელექტუალური საკუთრების უფლებები. საერთაშორისო შეფასებები მიუთითებენ საკანონმდებლო ნორმებსა და მათ პრაქტიკულად განხორციელებას შორის არსებულ სხვაობაზე. 144 ადგილიან გლობალური კონკურენციის ინდექსში საქართველო 131-ე ადგილზეა.[35] გარდა ამისა საქართველო საერთაშორისო საკუთრების უფლებების ინდექსში (International Property Rights Index) ბოლო 20 პროცენტში ხვდება და 129 ადგილიდან 113-ე უჭირავს.[36] მაშინ, როდესაც არ გამოაშკარავებულა საკუთრების ჩამორთმევის ისეთი ფაქტები, რომლებიც საჯარო საჭიროებიდან გამომდინარე ხდება და რომელსაც კანონმდებლობა ითვალისწინებს, არაფორმალური ინტერვენციის საშუალებით საკუთრების უფლების დარღვევის სხვა ფორმებია გავრცელებული.

იძულებითი ჩუქებები

საკუთრების უფლებების ხელყოფის ერთ-ერთ, ვარდების რევოლუციის პირველ ფაზაში გავრცელებულ ტიპურ ფორმას წარმოადგენდა საკუთრების ნებაყოფლობითი „ჩუქება“ სახელმწიფოსთვის. იქიდან გამომდინარე, რომ არაკანონიერად მოპოვებული ქონების ნაციონალიზაციის შესახებ საქართველოში არავითარი კანონი არ არსებობდა, ე.წ. „ჩუქებები“, ამის საკომპენსაციოდ, ლეგიტიმურ ფორმად მიიჩნეოდა.[37] როგორც ომბუდსმენის მიერ გორის რაიონში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, მთავრობის ცვლილების შემდეგ ყველა მსხვილი ბიზნესი „ნებაყოფლობით“ და ყოველგვარი ანაზღაურების გარეშე ადგილობრივი მმართველობის ხელში გადავიდა. საკუთრება ან თემის, ან კიდევ ადგილობრივი მუნიციპალიტეტის უფროსის სახელზე გადაფორმდა.[38] ამგვარი „ჩუქების“ შემთხვევები მხოლოდ გორს არ ეხება და მთელი საქართველოსთვის სიმპტომატურია.

სხვადასხვა სახელმწიფო ორგანოები, შინაგან საქმეთა სამინისტრო ან ფინანსური პოლიცია ბიზნესმენებს იბარებდა და აიძულებდა, ქონება სახელმწიფოსთვის გადაეცათ.[39]

ეს მოდელი მეორე ელემენტსაც შეიცავდა: ის „მეორე პრივატიზაციაში“ მდგომარეობდა, რომლის დროსაც სახელმწიფოს მიერ მოპოვებული ქონება ახლა უკვე ახლიდან გაჰქონდათ ტენდერზე გასაყიდად. მყიდველები კი, როგორც ამას ადგილობრივი დამკვირვებლები აღწერენ, ხშირ შემთხვევაში ისეთი პირები და ასოციაციები იყვნენ, რომლებიც ტენდერში მონაწილეობის მიღებამდე ძალიან ცოტა ხნის წინ დარეგისტრირდნენ, ან კიდევ გაურკვეველი მესაკუთრე ჰყავდათ.[40] ისინი ხშირად სწრაფად იკრებდნენ ძალებს და სახელმწიფოსთვის გავლენიანი სამსახურის მიმწოდებლებად გარდაიქმნებოდნენ.[41] ნაციონალიზაციამ და „მეორე პრივატიზაციამ“, რომელიც 2004-2005 წლებში განხორციელდა, მნიშვნელოვნად შეცვალა ქონების გადანაწილება.

საკუთრების უფლებების დარღვევა მთავრობასთან   დაახლოებული ე.წ. ელიტარული ბიზნესმენების ინტერესებს და მათ ხელში      ქონების თავმოყრას ემსახურებოდა.[42]

სახელმწიფოს პირდაპირი სარგებელი ჰქონდა საკუთრების ამგვარი გადანაწილებიდან, რადგანაც „მეორე პრივატიზაციიდან“ ამოღებული თანხები ბიუჯეტში მიედინებოდა და მისი შევსებისთვის გამოიყენებოდა. ეს კი ვარდების რევოლუციის შემდეგ, როდესაც სახელმწიფოს ფული სასწრაფოდ სჭირდებოდა, მეტად მნიშვნელოვანი იყო.

ქონების ჩამორთმევის ერთ-ერთ თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს სენტა პეტროლიუმის (Senta Petroleum) შემთხვევა. სენტა პეტროლიუმი იყო ბენზისგასამართი სადგურის ქსელი, რომელსაც ადგილობრივი მესაკუთრე ჰყავდა. 2011 წელს ის სახელმწიფო სამსახურთა ინტერესის საგნად იქცა. საქართველოს ბენზინის ბაზარზე 2003-2012 წლებში ოლიგოპოლიები აღმოცენდა. არაფორმალურად ამ პროცესს ყოფილი თავდაცვის მინისტრი კეზერაშვილი მეთვალყურეობდა.[43] როდესაც სენტა პეტროლიუმს ახალი კონკურენტი გამოუჩნდა, რომელიც კეზერაშვილის მეგობარი იყო, მისი მეპატრონე იძულებული გახდა თავისი ბიზნესი გაეყიდა. გარდა იმისა, რომ მეპატრონეს ბიზნესის გაყიდვის მოლაპარაკებისას ფასი მნიშვნელოვნად დააწევინეს - 28-იდან 23 მილიონ ლარამდე -, გარდა ამისა, საგადასახადო სამსახურმა მასზე დიდი ზეწოლა მოახდინა. წამოწყებული სადამსჯელო სასამართლო პროცესი მხოლოდ მას შედეგ შეჩერდა, რაც სენტა პეტროლიუმის მეპატრონემ მოწინააღმდეგე მხარის სასარგებლოდ 6 მილიონი ლარი (3 მილიონი ევრო) გადაიხადა.[44] ბიზნესის არაფორმალურად გადაფორმების პრაქტიკა საქართველოში იმდენად ხშირი იყო, რომ ქართველი ბიზნესმენებისთვის ის არაფორმალურ წესადაც კი იქცა. როდესაც ბიზნესი გარკვეულ სიდიდეს მიაღწევდა, მაშინვე იქმნებოდა მთავრობის ჩინოვნიკების ან სამთავრობო პარტიის მიერ მისი გადაყლაპვის საფრთხე. ასეთ კრიტიკულ სიდიდედ კი 100 000 ლარი (2012 წლისთვის დაახლოებით 50.000 ევრო) ითვლებოდა.[45] ქონების გადანაწილების ეს ფორმა განსაკუთრებულად ვერაგულია, რადგანაც არავითარი სახელმწიფო ორგანო არ აკონტროლებს მიმდინარე პროცესს. მას შემდეგ, რაც ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა 2012 წელს არჩევნებში დამარცხდა, ქონების ასეთი ჩამორთმევის შემთხვევებმა საგრძნობლად იკლო, თუმცა ათასობით საჩივარი ჯერ კიდევ ელოდება პროკურატურაში განხილვას და ჩადენილი უსამართლობის გამოძიებას.[46]

ბაზარზე შეღწევის შესაძლებლობების შეზღუდვა

2003 წლიდან წამოწყებული რეფორმები ოფიციალურად მიზნად ისახავდა წინასწარ ხელშეწყობას კონკურენციისა, რომლის ღიაობაც ტრანსაქციათა დაბალი ხარჯებისა და ბაზარზე შეღწევის თანაბარი შესაძლებლობით იქნებოდა გარანტირებული. ამით კი მთავრობა უგულებელყოფდა კონკურენციისთვის ბაზარზე დომინანტური პოზიციის ბოროტად გამოყენებაზე კონტროლის მეშვეობით  ხელშეწყობის შესაძლებლობას. კონკურენციის პოლიტიკა, ამ შემთხვევაში, ფასების მექანიზმის ფუნქციონირების საგარანტიო ინსტრუმენტად გამოიყენება. ლიბერალური საბაზრო ეკონომიკის ძირითადი მოთხოვნა ისაა, რომ არ დაუშვას მონოპოლიების აღმოცენება, ან აღკვეთოს ისინი.[47] ისეთ შეფასებებში, როგორიცაა „ადგილობრივი კონკურენციის ინტენსიურობა“ (144 ადგილიდან 128-ე ადგილი), ანდა „ბაზრის ფლობის მოცულობა“ (144 ადგილიდან 112-ე ადგილი) საქართველო ბოლო, უარყოფით ადგილებს იკავებს, რაც იმის მანიშნებელია, რომ ჯანსაღი კონკურენცია შიდა, ადგილობრივ ბაზარზე არ არსებობდა.[48] აქ მნიშვნელოვანი კითხვა ჩნდება, თუ რამ წარმოშვა ეს მდგომარეობა? რამდენიმე დომინანტური ფირმის მიერ ბაზრის ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებამ, თუ სახელმწიფო სამსახურების ჩარევამ? კანონდარღვევის სხვადასხვა ფორმები მიანიშნებენ იმაზე, რომ კონკურენციის დათრგუნვა ძირითადად გამოიწვია  ბაზარზე შეღწევის შესაძლებლობათა არაფორმალურმა შეზღუდვამ და კლანებზე დამყარებული ეკონომიკის ფორმებმა. ეს კი საქართველოს ეკონომიკაში პრივილეგიებისა და სახელმწიფო რესურსების განაწილებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა.

მეორე მხრივ, ბაზრებს, რომლებიც მკვეთრად იმპორტზე არიან დამოკიდებული, იმპორტის მონოპოლიების წარმოქმნის მიდრეკილება ახასიათებთ. ექსკლუზიური საიმპორტო ხელშეკრულებების დადება და შენარჩუნება იმ ბიზნესის პრაქტიკების რიცხვს მიეკუთვნება, რომელიც ფართოდაა გავრცელებული ისეთ განვითარებად ქვეყნებში, როგორიც საქართველოა. სტაბილური ბიზნესურთიერთობების გამო ეს პრაქტიკა მწარმოებლისთვის ძალზე ხელსაყრელია. მაგრამ, ამავდროულად, იმპორტის ხელშეკრულებები ხელს უწყობს საბაზრო კონცენტრაციას და ადგილობრივ ბაზარზე ყოვლისმომცველი მონოპოლიების გაჩენას. ამ მონოპოლიებს კი კიდევ უფრო აძლიერებს ალტერნატიული ნაწარმის იმპორტის ხელოვნური შეზღუდვა. პროდუქტების სწორედ ამგვარ ფორმალურად განსაზღვრას და მათ პრივილეგირებას ადგილი ჰქონდა, მაგალითად, ფარმაციის სფეროში, სადაც სახელმწიფოს მიერ გამოცემული რეგისტრაციის სია განსაზღვრავდა იმას, თუ რომელი პროდუქტი შეიძლებოდა ყოფილიყო შემოტანილი.[49] მეორე და უფრო ეფექტიანი ინსტრუმენტი მდგომარეობდა ბაზარზე შესვლის შესაძლებლობების შეზღუდვაში. არტი-ჯგუფის შემთხვევა, რომელიც მთავარი იმპორტიორი იყო სამხრეთ კავკასიაში ისეთი პროდუქტებისა, როგორიცაა Procter & Gamble, Gillette, Uni, Dilmah და Sara Lee, ზემოთ აღწერილს პარადიგმულად წარმოგვიჩენს.[50] ამ ჯგუფის დამაარსებელი და სააქციო პაკეტის მფლობელი მაშინდელ თავდაცვის მინისტრთან დაახლოებული ბიზნესმენი ქიბარ ხალვაში იყო, რომელიც თავისი ამ კავშირის გამო არ ყოფილა სხვა კონკურენტების მხრიდან შევიწროების ობიექტი. როდესაც ოქრუაშვილი 2006 წელს მთავრობიდან წავიდა, მისი ბედი ხალვაშმა და მისმა ბიზნესმაც გაიზიარა. არტი-ჯგუფი ფინანსური სამსახურების მხრიდან გამოძიებისა და მაღალი საგადასახადო მოთხოვნების სამიზნე გახდა, ბოლოს კი ლიკვიდაცია მოუწია.[51]

შერჩევითი რეგულაციები

ეკონომიკური პრივილეგიების მოსაპოვებლად ასევე გადამწყვეტი იყო სახელმწიფო რესურსებზე წვდომის რეგულაცია.[52] სახელმწიფოს შეკვეთები და შესყიდვები სახელმწიფო ინტერვენციის ქვეშ იყო მოქცეული, როგორც ამას, მაგალითად, თბილისის საჯარო ტრანსპორტის შემთხვევა აჩვენებს. 2010 წელს გამოცხადდა ტენდერი, რომელზეც განაცხადი რამდენიმე ფირმამ შეიტანა. ტენდერი მათგან ოთხმა მოიგო. გამარჯვებულები სრულად ახლები იყვნენ ბაზარზე, ტენდერამდე რამდენიმე წუთით ადრე, ერთსა და იმავე ნოტარიუსთან დარეგისტრირებული, განკარგულებაში კი 100 ლარი (50 ევრო) ჰქონდათ სავალდებულო კაპიტალის ოდენობით.[53] მათი მისამართი ემთხვეოდა GMC-ჯგუფის რესტორნებისას, რომლის მფლობელებიც მერაბ და რევაზ შარანგიები იყვნენ. ბიზნესის მქონე გავლენიანი ოჯახის ეს წევრები ასევე ახლო კავშირში იყვნენ მაშინდელ პრეზიდენტ სააკაშვილთან და თბილისის მერთან.[54]

როგორც ჩანს, რეგულირების მცირე დოზაც საკმარისია ეკონომიკური პრივილეგიების მოსაპოვებლად იქ, სადაც წესები მხოლოდ სელექტიურად მოქმედებს და მრავალ გამონაკლისს უშვებს. მეორე და საკამათო მაგალითს წარმოადგენს იმ მედიების გადასახადებიდან გათავისუფლება, რომლებსაც პოლიტიკური თვალსაზრისით გარკვეული მნიშვნელობა ენიჭებოდა.[55] არსებობს მასალები, რომელთა თანახმად სააკაშვილის მთავრობის დროს 100-ამდე ბიზნესკომპანია ფინანსურად საერთოდ არ შემოწმებულა.

„ბიზნესის საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობა“

სახელმწიფო უწყებების არაფორმალურმა ჩარევებმა საქართველოს ეკონომიკის ძირითადი ინსტიტუტების მნიშვნელოვანი ხელყოფა გამოიწვია. საკუთრების ასეთი განაწილება მმართველი პარტიისთვის პირველი ნაბიჯი იყო საკუთარი ფინანსური საფუძვლების შესაქმნელად. სუსტი საკუთრების უფლებები ქმნიდა საფუძველს სწორედ იმ სპეციფიკური ურთიერთობის ჩამოყალიბებისთვის, რაც არსებობდა საქართველოში ეკონომიკასა და სახელმწიფოს შორის, ანუ  სხვანაირად რომ ვთქვათ, „ბიზნესის საზოგადოებრივ პასუხისმგებლობას“ (Corporate political responsibility). ამ პასუხისმგებლობაზე ლაპარაკია მაშინ, როდესაც „ჩვეულებრივი კერძო ბაზრის მონაწილე ისეთ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ქმედებებს ახორციელებს, რომლებიც მისთვის ეკონომიკურად საზარალო, თუმცა მთავრობის მიერ წახალისებულია“.[56] ამის მაგალითებია ბიზნესის მიერ დაფინანსებული საარჩევნო კამპანიები, ან კულტურული ღონისძიებები. ამგვარად მიიღო ნაციონალურმა მოძრაობამ 12,5 მილიონი ლარი კერძო პირებისა და ბიზნესისაგან. შედარებისთვის: ქრისტიანულ-დემოკრატიულმა პარტიამ ცალკეული პიროვნებებისგან შემოწირულობის სახით 58 ათასი ლარი მიიღო.[57] ბიზნესმენების რეპრესიის შესახებ ცნობები აძლიერებენ იმ ვარაუდს, რომ საარჩევნო შემოწირულობათა მხოლოდ მცირე ნაწილი გაიცა საკუთარი ნებით.[58] ცნობები კულტურული ღონისძიებების დაფინანსების შესახებ, - მაგალითად, სახელმწიფო ბიბლიოთეკის[59] გარემონტებისთვის გაღებული 1,5 ლარიანი ინვესტიცია, ანდა სამინისტროებისთვის სამსახურეობრივი მანქანების შესყიდვა[60], - მხოლოდ აისბერგის წვერია იმ ფულთან და შემოწირულობებთან შედარებით, რაც სახელმწიფოსა და პარტიის გარკვეული აქტივობებისათვის იქნა გაღებული.[61]

საბაზრო მექანიზმების გაუქმებას, როგორც ეს ზემოთ იქნა ნაჩვენები, მთავრობა საკუთარი ძალაუფლების გასაძლიერებლად იყენებდა. ამის დამადასტურებელი ერთ-ერთი მაგალითია ის, თუ როგორ აიძულა მთავრობამ მეწარმეები დიდი რაოდენობით ყურძენი ეყიდათ, რათა 2006 წელს რუსული ემბარგოს დაწესებით გამოწვეული ზარალი შეემსუბუქებინა მეღვინეებისათვის.[62] გარდა ამისა, თვალსაჩინო იყო, რომ არჩევნების წინ სამომხმარებლო საქონლის ფასწარმოებაში პოლიტიკურად მოტივირებული ჩარევები განხორციელდა. ამას აჩვენებს ხორბლის ბაზრის ანალიზიც.[63] ყველა ეს მაგალითი სახელმწიფოსა და ბიზნესის სამყაროს შორის არსებულ ისეთ სპეციფიკურ ურთიერთობაზე მიანიშნებს, რომელიც სახელმწიფოს მიერ კონტროლირებული კაპიტალიზმისათვის უფროა დამახასიათებელი, ვიდრე ლიბერალური ეკონომიკისთვის. ეს ფორმულა, „ბიზნეს სამყაროს საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობა“, ძლიერი ინსტრუმენტი იყო [ყოფილი მთავრობის ხელში] სახელმწიფო ვალდებულებების დასაფინანსებლად, სოციალურ-ეკონომიკური ნაკლოვანებების შესამცირებლად და ამ გზით მთავრობის ლეგიტიმაციის გასაზრდელად.

განვითარების პროგრამა ქმნადობაში

ლიბერალური საბაზრო ეკონომიკებისთვის საყრდენია ის, რომ მათი ძირითადი ინსტიტუტები, როგორიცაა ხელშეკრულების თავისუფლება, საკუთრების უფლებები და თავისუფალი ვაჭრობა, დაცულია. მასობრივი არაფორმალური კანონდარღვევები კი ამ მოდელს აკნინებენ. სახელმწიფო პოლიტიკა „ნეოლიბერალური რიტორიკისა და ნეობოლშევიკური სუბსტანციის ნარევი“ (პაპავა) კი არ ყოფილა, არამედ ურთიერთგამომრიცხავი ეკონომიკური და პოლიტიკური პროგრამებისგან შედგებოდა. ამგვარი ინსტიტუციური წინააღმდეგობრიობები, უცხოელ ინვესტორთა თვალში, საქართველოს მიმზიდველობას უკარგავდა გრძელვადიან პერსპექტივაში და ძირს უთხრიდა პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებზე დამყარებულ განვითარების მოდელს.

გარკვეულმა შემთხვევებმა მთავრობა აიძულა თავისი პოლიტიკა შეეცვალა: 2007 წლიდან დაწყებული, არსებული სიღარიბით გამოწვეულმა მოსახლეობის პროტესტებმა მთავრობა გარკვეულწილად წნეხის ქვეშ მოაქცია. ამ მომენტისათვის გადამწყვეტი აღმოჩნდა 2008 წელს მკვეთრად შემცირებული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები, რომელიც განაპირობა როგორც გლობალურმა ფინასურმა კრიზისმა, ისე აგვისტოს ომში საქართველოს შელახულმა რეპუტაციამ. როდესაც პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებზე დამყარებულმა განვითარების მოდელმა აღარ იმუშავა, სახელმწიფო უწყებებმა მზარდი ჩარევები და, ამავე დროს, უკვე გამოცდილი არაფორმალური ინსტრუმენტების გამოყენება დაიწყეს. ამგვარად, მთავრობა ადრინდელთან შედარებით გაცილებით უფრო აქტიური ეკონომიკური პოლიტიკის წარმოებას შეუდგა არსებული საყოველთაო წესების გაუთვალისწინებლად.

თავისუფალი ინდუსტრიული და ტურისტული ზონები

აგვისტოს ომის შემდეგ, მართალია, რეგულირების პოლიტიკა ძირითადი პოლიტიკის შემადგენელ ნაწილად დარჩა, მაგრამ ახალი ჩარევითი პოლიტიკის ნიშნებიც გამოიკვეთა. წინანდელი ეკონომიკური პოლიტიკისგან გადახვევის პირველი ნიშნები თავისუფალი ინდუსტრიული ზონების შესახებ 2008 წელს მიღებულ კანონში გამოიკვეთა. ამან საფუძველი მოუმზადა ფოთში და შემდეგ ქუთაისში თავისუფალი ინდუსტრიული ზონის შექმნას. იქ არსებული ფირმები ყოველგვარი გადასახადებისგან გათავისუფლდნენ.[64] ამ მოდელს კი 2010 წელს თავისუფალი ტურისტული ზონების შესახებ კანონი მოჰყვა. ინვესტორები, რომლებიც შავი ზღვის ტურისტულ ქალაქებში, მაგალითად, ქობულეთში განახორციელებდნენ 1 მილიონი (562 000 ევრო) ლარის ინვესტიციას, 15 წლის განმავლობაში თავისუფლდებოდნენ მოგებისა და ქონების გადასახადისაგან.[65] თავისუფალი ინდუსტრიული და ტურისტული ზონების შექმნა იმ სახელმწიფოს კონცეპტია, რომელიც ბიზნესისთვის ხელსაყრელი პირობებისა და შეღავათიანი საბაჟო და საგადასახადო სისტემის შექმნას ცდილობს. 2010 წელს მთავრობა საბოლოოდ გამოემშვიდობა ჩაურევლობის დოგმას და აქტიურად წამოიწყო სახელმწიფოს მხრიდან ეკონომიკაში ჩარევის პოლიტიკა. ამის ერთ-ერთი მაგალითია საქართველოს სოფლის მეურნეობის კორპორაცია (Georgian Agriculture Corporation), რომელიც 2010 წელს დაარსდა, 2011 წელს კი წარმოება წამოიწყო. ის 100 პროცენტით სახელმწიფო საკუთრებაში მყოფი ფირმაა. ის სოფლის მეურნეობის სამინისტროს დაქვემდებარებაშია, მისი მრავალრიცხოვანი სამსახურები კი სოფლის მეურნეობის სექტორს უწევს დახმარებას.[66] როგორც 100 პროცენტით სახელმწიფოს საკუთრებაში მყოფი ფირმა, ამ ფონდის ამოცანაა ენერგეტიკის სექტორში პროექტების უზრუნველყოფა და საჯარო და კერძო სექტორს შორის თანამშრომლობის ხელშეწყობა. მისი გრძელვადიანი მიზანია სოფლის მეურნეობის, გადამამუშავებელი და უძრავი ქონების სფეროებში ინვესტიციების ხელშეწყობა.[67] პროექტები ფინანსდება საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტებიდან მიღებული კრედიტებით, კერძო სექტორის მხრიდან, პრივატიზების შედეგად მიღებული შემოსავლებით და სახელმწიფო საწარმოების დივიდენდებით.[68]

კიდევ ერთი სექტორი, რომელშიც მთავრობის მხრიდან ეკონომიკური განვითარებისთვის აქტიური ხელშეწყობა შეიმჩნევა, ტურიზმის სფეროა. 2011 წელს შავი ზღვის რეგიონ აჭარაში მთავრობამ 170 მილიონ დოლარზე მეტი ინვესტიცია განახორციელა, რომელიც ძირითადად ინფრასტრუქტურის მოდერნიზაციას მოხმარდა. ყველაზე უფრო ფართოდ კი საქართველოს მთავრობა ღვინის წარმოებაში ჩაერთო და სახელმწიფო ღვინის ინდუსტრია ჩამოაყალიბა. 2006 წლიდან მოყოლებული ღვინის წარმოებას სამი ძირითადი მოვლენა შეეხო, რომლებმაც მასზე ნეგატიური გავლენა მოახდინეს: 1) რუსული ბაზრის დაკარგვა 2006 წელის ემბარგოს შემდეგ, რაც ბაზრის 80 პროცენტს წარმოადგენდა, 2) აგვისტოს ომი, და ბოლოს 3) უკრაინული ვალუტის 60 პროცენტით გაუფასურება. საქმე ისაა, რომ 2008 წელს ქართული ღვინის ექსპორტის ნახევარი სწორედ ამ ქვეყანაში გადიოდა.[69] აღნიშნულ კრიზისზე საპასუხოდ მთავრობამ ყურძნის მინიმალური ფასი დააწესა და დააარსა სახელმწიფოს საკუთრებაში მყოფი ღვინის კომპანია გრუზვინპრომი (Gruzvinprom), რომელიც დიდი რაოდენობით ზედმეტ ყურძენს გადაამუშავებს. თავდაპირველად ეს კომპანია ღვინის მწარმოებლების დასახმარებლად დაარსდა. 2010 წელს მან საკუთარი ღვინის ჩამოსხმა დაიწყო, რითაც სხვა კერძო საწარმოებთან მკვეთრ კონკურენციაში შევიდა და მათი ფასები 40 პროცენტით დაწია.[70]

სტრატეგიული ჩამორთმევები

ეკონომიკური პროცესების თავისი სურვილის შესაბამისად მართვისათვის მთავრობამ სახელმწიფო სტრატეგია განავითარა. ამაში ის „ბიზნესის საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობის“ უკვე ნაცად არაფორმალურ ინსტრუმენტსაც იყენებდა. აქ საქმე გვაქვს ე.წ. „სტრატეგიულ ჩამორთმევებთან“ და იძულებით ინტერვენციასთან. სახელმწიფოსათვის მიწისა და სხვა უძრავი ქონების არანებაყოფლობითი გადაცემა სტრატეგიულ სფეროებში ჯერ კიდევ სააკაშვილის პრეზიდენტობის დასაწყისში დაიწყო. ამის პირველი მაჩვენებელია თბილისში დღევანდელი დასასვენებელი პარკი რიყე. იქ მდებარე რესტორნების მფლობელები სახელმწიფო უწყებების მხედველობის ცენტრში მოექცნენ, რაც სახელმწიფოსათვის ქონების კოლექტიური გადაცემით დამთავრდა.[71] მსგავსი შემთხვევა მოხდა პატარა ტურისტულ ქალაქ სიღნაღში, ღვინის წარმოებით განთქმულ კახეთის რეგიონში, სადაც სახელმწიფო თითქოს სარემონტო სამუშაოების ჩატარებას გეგმავდა. პრეზიდენტის მიერ ტურიზმის განვითარების სფეროში პრიორიტეტად შავი ზღვის სანაპირო ზოლისა და სვანეთის გამოცხადებამ 2009 წელს ამ რეგიონებშიც მსგავსი განვითარებები მოიტანა.[72] სახელმწიფოს მიერ მოპოვებული საკუთრება ბევრ შემთხვევაში კერძო ფირმებზე გაიყიდა,  შემდეგ კი ბევრად უფრო მომატებულ ფასში უცხოელ ინვესტორებზე გასაღდა.[73] როგორც ჩანს, ეს მოქმედ ელიტებს შორის პრივილეგიების განაწილებას ემსახურებოდა. საკუთრების არაფორმალური წესით ხელყოფა კი არა მარტო ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის ნაწილი იყო, არამედ სიკეთის ფორმალურად გადანაწილების ახალ შესაძლებლობებსაც ქმნიდა.

იძულებითი ინტერვენციები

ახალ ეკონომიკურ დღის წესრიგში არაფორმალური ჩარევების მეორე ფორმას წარმოადგენდა ფორმულა „ბიზნესის საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობა“. აიძულებდა რა კერძო ფირმებს ინვესტიციების განხორციელებას, სახელმწიფო ამით მძლავრ ინსტრუმენტს ფლობდა საიმისოდ, რომ სხვადასხვა ეკონომიკურ სექტორებში განვითარებისთვის დაედო სათავე. საქართველოს სადაზღვევო ლანდშაფტი კარგი მაგალითია მსგავსი იძულებითი ინვესტიციების საილუსტრაციოდ. საავადმყოფოების პრივატიზებისას სადაზღვევო კომპანიებს მოსთხოვეს მნიშვნელოვანი ინვესტიციები განეხორციელებინათ საავადმყოფოების ბაზარზე. სახელმწიფო და ბიზნესის სამყაროს ეს სიმბიოზური კავშირი ცხადი ხდება იმითაც, რომ სახელმწიფო არანებაყოფლობითი ინვესტიციების კომპენსირებას სადაზღვეო კომპანიებს შორის ბაზრის გადანაწილებით შეეცადა.

იძულებითი ინვესტიციების სხვა მაგალითს წარმოადგენს სასტუმროებისა და ტურისტულ ზონებში არსებული ობიექტების პრივატიზაცია. მას შემდეგ, რაც სენტა პეტროლიუმის ყოფილი მფლობელი იძულებული გახადეს, ბიზნესი გაეყიდა, მას ასევე აიძულეს კურორტ ახტალას აღსადგენად 4 მილიონი ლარი ინვესტიცია გაეღო.[74] ასევე, ლიბანელი ბიზნესმენის, ჯოზეფ კეის მტკიცებით, ის აიძულეს 200 მილიონი ლარი ინვესტიცია ჩაედო სხვადასხვა სახელმწიფო განვითარების პროექტებში, მათ შორის რუსთავის მეტალურგიული ქარხნისთვისაც.[75] იძულებითი ინვესტიციებისა და ტურიზმის განვითარების კომბინაციის ყველაზე შთამბეჭდავი მაგალითია თურქეთის საზღვართან მდებარე ძველი ქალაქის, ახალციხის განახლება. 2011-2012 წლებში თემის შემადგენლობაში მყოფი 11 ნაკვეთი აუქციონზე გაყიდეს და ამით საბაზრო ღირებულებაზე 10-ჯერ მეტი მოგება ნახეს.[76] უმეტეს შემთხვევაში აუქციონში მხოლოდ ერთი პირი მონაწილეობდა. ორ შემთხვევაში აუქციონის მომგებმა შეძენილი ქონება უსასყიდლოდ გადასცა სახელმწიფოს.[77]

თუ ადრე „ბიზნესის საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობის“ პრაქტიკა ბიზნესმენებს სახელმწიფოსა და პარტიის დაფინანსებისკენ უბიძგებდა, ახლა უკვე ეს პრაქტიკა სახელმწიფო განვითარების, აქტიური პოლიტიკისა და პროექტებისკენ იქნა მიმართული, რის შედეგადაც კაპიტალი ეკონომიკურ სფეროში რჩებოდა. რიგ შემთხვევებში ეს პოლიტიკა მომგებიანიც შეიძლებოდა ყოფილიყო ინვესტორებისთვის. მაგრამ განვითარების პროექტების შექმნა, საგადასახადო სამუშაო და ზედამხედველობა სახელმწიფო უწყებების მიერ ხორციელდებოდა. ამით ქართული სახელმწიფო ეკონომიკური განვითარების ცენტრალურ მამოძრავებლად გადაიქცა. მართალია, 2010-2012 წლების პერიოდი, რომელშიც ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა არჩევნებში დამარცხდა, გამოკვეთილი ეკონომიკური პოლიტიკის საწარმოებლად ძალიან ცოტაა, მაგრამ ამ მცირე ხანშიც შესამჩნევია სახელმწიფოს მიერ არაფორმალური და ფორმალური ინსტრუმენტებით ეკონომიკის მზარდი კონტროლი.

დასკვნა

სტრუქტურებსა და აქტორების ქცევას შეუძლია გავლენა მოახდინოს სხვადასხვა საზოგადოებრივ ჯგუფებს შორის პრივილეგიების გადანაწილებაზე, რომელთანაცაა დაკავშირებული, თავის მხრივ, ძალაუფლების წყაროები. ამიტომ, სახელმწიფოს ინსტიტუციურ წესებსა და მოქმედებას ყოველთვის აქვს პოლიტიკური ზეგავლენის უნარი და მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია  საზოგადოებაში ძალაუფლებრივი ბალანსის შესანარჩუნებლად. ამასთანავე, ძალაუფლებრივი ურთიერთობების შენარჩუნება თანხმობაში უნდა მოდიოდეს სხვა პოლიტიკურ მიზნებთან. მაგრამ თუ დღის წესრიგში გაჩნდება კორუფციასთან ბრძოლის, ან ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობის მიზნები, რომლებიც რეფორმებს საჭიროებს, მაშინ უკვე გადანაწილებულ, გაფორმებულ პრივილეგიებს ცვლილება ემუქრებათ.

ვარდების რევოლუციის შემდეგ წამოწყებულმა ეკონომიკურმა რეფორმებმა შედეგად მოიტანა სახელმწიფოს ზედამხედველობითი და რეგულატორული როლის მასობრივად შეკვეცა და ასევე, სახელმწიფოს ჩაურევლობის დოგმატის დამკვიდრება. მათ თან ახლდათ ფორმალური ინსტიტუტების, როგორც პრივილეგიების გადანაწილების ინსტრუმენტის, შეკვეცაც. ამას კი მოჰყვა გადანაწილების მექანიზმების გადატანა ფორმალურიდან არაფორმალურ სფეროში. ამიტომაც, ნეოლიბერალურმა რეფორმებმა ლიბერალური საბაზრო ეკონომიკის ჩამოყალიბების ნაცვლად, არაფორმალური, სახელმწიფოსგან მართული კაპიტალიზმი შექმნეს, რომელიც სტრუქტურებსა და აქტორთა ქცევას შორის წინააღმდეგობრიობით ხასიათდებოდა.

შიდა პოლიტიკურმა პროტესტმა, აგვისტოს ომის შემდეგ შელახულმა იმიჯმა და გლობალურმა ფინანსურმა კრიზისმა დააჩქარა ლიბერალურად გაფორმებული ეკონომიკური მოდელის კრახი, რომელიც არაფორმალური ჩარევების გამო ისედაც დიდხანს ვერ გასტანდა. ამის საპასუხოდ მთავრობამ სახელმწიფოს მიერ მართული ოფიციალური განვითარების პროგრამა წამოიწყო. მისი განხორციელება კი ფორმალური ინსტრუმენტების გარდა ეყრდნობოდა უკვე გამოცდილ არაფორმალურ საშუალებებს. ინსტრუმენტები, რომელიც ადრე წმინდად პოლიტიკური მიზნებისთვის გამოიყენებოდა, ახლა უკვე ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობისათვის აღმოჩნდა ხელსაყრელი.

ინგლისურიდან თარგმნა როლანდ გიოტცმა, ბერლინი   

გერმანულიდან თარგმნა მაია რაზმაძემ