სომხების გენოციდის საკითხი ამჟამად სომხეთის სკოლებში მე-8 კლასში ისტორიის გაკვეთილებზე ისწავლება.[1] მე-8 კლასისათვის სომხეთის ისტორიის სახელმძღვანელო ეროვნულ სტანდარტში ნათქვამია, რომ სომხების გენოციდი, რომელსაც სომხურად "მეწ ეღერნს" (დიდი დანაშაული) უწოდებენ, უნდა ისწავლებოდეს როგორც ქვეთავი თავისა "სომეხი ხალხი პირველი მსოფლიო ომის დროს". ეს ქვეთავი უნდა შეიცავდეს ცნობებს შემდეგ საკითხებზე: ტერმინი "გენოციდი"; „ახალგაზრდა თურქების“ მთავრობის მიერ სომხების გენოციდის დაგეგმვა და განხორციელება; „მეწ ეღერნის“ შედეგები და გაკვეთილები; თავდაცვითი ბრძოლები 1915 წელს და მათი მნიშვნელობა (2012, 9). მსოფლიო ისტორიის სახელმძღვნელოში ასევე მოყვანილია ინფორმაცია სომხების გენოციდის შესახებ როგორც დამხმარე ტექსტი პირველ მსოფლიო ომთან დაკავშირებული თემებისათვის (Stepnyan et al. 2013, 209; 218-219). მაგრამ ისტორიის სწავლება მხოლოდ სომხეთისა და მსოფლიო ისტორიის გაკვეთილებით არ შემოიფარგლება. შესაბამის მასალას ვხვდებით ასევე ზეპირსიტყვიერებისა და ბუნებისმეტყველებასთან, მუსიკასთან, ხელოვნებასთან და ა. შ. დაკავშირებულ გაკვეთილებზე. კერძოდ, სომხური ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელო ეროვნული სტანდარტით გათვალისწინებულია რამდენიმე ისეთი მხატვრული ნაწარმოების სწავლება, რომლებშიც კონკრეტულად სომხების გენოციდის ეპიზოდებია აღწერილი (2011). გენოციდი და მასთან დაკავშირებული გარემოებები ნახსენებია აგრეთვე ლიტერატურის სახელმძღვანელოებში, რომლებშიც მოყვანილია გენოციდის დროს მოკლული მრავალი თანამედროვე მწერლის ბიოგრაფია (მე-8 კლასი).
ისტორიის სწავლება, ფაქტობრივად, სპეციალური საგნის სწავლებაზე ბევრად უფრო ადრე იწყება, მაშინ როცა მოსწავლეები ანბანის, მშობლიური ენის, საგნის "მე და გარესამყარო", მუსიკისა და ხელოვნების სწავლას იწყებენ. ამ სტატიაში ყურადღება პროგრამით (მოსწავლეების ასაკის შესაბამისად) გათვალისწინებული სომხეთისა და მსოფლიო ისტორიის საგნების დაწყებამდე სომხების გენოციდის სწავლების შინაარსსა და პრაქტიკაზეა გამახვილებული. მონაცემები ერევანში 2011 და 2013 წლებში საველე სამუშაოების დროს, ასევე 2011-2013 აკადემიურ წლებში სომხეთის სკოლებში გამოყენებული სახელმძღვანელოების შესწავლის შედეგად შევაგროვე.
სახელმძღვანელოების მიმოხილვის შედეგად გაირკვა, რომ მე-4 კლასამდე სომხების გენოციდისა და „მეწ ეღერნის“ ხსენება ან 1915 წლის მოვლენებზე რაიმე პირდაპირი მითითება ოფიციალურ პროგრამაში ან სახელმძღვანელოების თავებისა და გაკვეთილების დასათაურებაში არ მოიძებნება. იგივე ითქმის თემებზე და მოთხრობებისა და ლექსების სიუჟეტებზე. მოკლე "შეხსენებას" ვხვდებით მხოლოდ საგნის "მე და ჩემი გარესამყარო" მე-4 კლასის სახელმძღვანელოს ერთ-ერთ ნაწყვეტში, რომელშიც სომეხი მწერალი ჰოვანეს თუმანიანია მოხსენიებული. მისი როგორც მწერლის ღირსებების ხსენების შემდეგ ნათქვამია, რომ "თუმანიანი ყველაზე მძიმე პერიოდებშიც თავის ხალხთან იყო. მთელ თავის დროს ის 1915 წლის „მეწ ეღერნს“ გადარჩენილ სომეხ ლტოლვილებთან ატარებდა" (Hovsepyan et al. 2010, 98). კიდევ ერთ პატარა "იკონოგრაფიულ სამახსოვროს" მოსწავლეები მე-2 კლასის ენის სახელმძღვანელოში ხვდებიან ერევანში სომხების გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი მონუმენტის ფოტოს სახით. ეს ფოტო სახელმძღვანელოში ერევნის სიმბოლოებად ქცეული ადგილების კოლაჟის ნაწილია. ამ უკანასკნელს თან ერთვის ტექსტი სათაურით "ერევანი" (Sargsyan et al. 2010). ამგვარად, დაწყებითი განათლების საფეხურზე ოფიციალურ საგანმანათლებლო პროგრამებში სომხების გენოციდის ხსოვნაზე არაფერია ნათქვამი. ეს ცნება სახელმძღვანელოებში, მაგალითად, ისეთი საგნის სახელმძღვანელოში, როგორიცაა ჰაირენაგიტუთიუნი (სომხური კულტურის ისტორია) ჩნდება მხოლოდ მე-5 კლასიდან (როცა სომხეთში საშუალო განათლების ეტაპი ოფიციალურად იწყება).[2] ეს თემა ამ საგნის სახელმძღვანელოს ორივე ვარიანტშია ნახსენები, ერთგან როგორც „მეწ ეღერნი“, ხოლო მეორეგან როგორც სომხების გენოციდი. ერთ წიგნში „მეწ ეღერნი“ პირველად სომხურ ენასთან და სომხური ანბანის შექმნის თემასთან დაკავშირებითაა ნახსენები იმ მიზნით, რომ ცხადი გახდეს ენის ღირებულება და მისი სულიერი მხარე. მოყვანილია ასევე შუა საუკუნეების ხელნაწერის, "მშო ჭარნტირის" მაგალითი, რადგან მუშის არაქელოცის ეკლესიაში დაცული ეს ხელნაწერი „მეწ ეღერნის“ დროს გადარჩენილმა სომხებმა ერევანში ჩამოიტანეს (Danielyan et al. 2007, 34). სახელმძღვანელოს მეორე ვარიანტში სომხების გენოციდის თემა სომეხი ხალხის ისტორიის უფრო ფართო თემის ფარგლებშია ნახსენები როგორც იმ პერიოდების მაგალითი, როცა ქვეყანა სუსტი იყო და თავდასხმებთან გამკლავება არ შეეძლო.[3] სომხების გენოციდი ნახსენებია ასევე კულტურის სფეროს ცნობილი წარმომადგენლების, მაგალითად, მარტიროს სარიანისა[4] და კომიტასის[5] ბიოგრაფიებში.
სომხების გენოციდის ხსოვნის დღედ სომხეთში ოფიციალურადაა აღიარებული 24 აპრილი, რომელიც უქმე დღეა. 1968 წლის 24 აპრილიდან[6] ხალხს წიწერნაკაბერდის მემორიალზე ყვავილები მიაქვს. 1970-იანების შუა წლებიდან ხსოვნის დღეს მთავრობის წევრები (წარსულში სომხეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის მმართველი კომუნისტური პარტიიის ლიდერები) გენოციდის მსხვერპლთა პატივსაცემად დილით ადრე მონუმენტთან მიდიან (Marutyan 2008, 121). თვით მონუმენტი აღიქმება როგორც "სასაფლაო". ამდენად, ყოველი წლის 24 აპრილს იქ იმართება რიტუალები, რომლებიც ბევრი ელემენტით სასაფლაოებზე გარდაცვლილთა პატივსაცემად ჩატარებულ რიტუალებს ჰგავს (Marutyan 2008, 125). ხსოვნის ოფიციალურ დღეს წიწერნაკაბერდის მონუმენტისკენ ხალხის მასობრივ მსვლელობასთან ერთად ერევანში ხსოვნის წლისთავისადმი მიძღვნილი სხვადასხვა კონფერენცია და გამოფენა ტარდება. ეწყობა აგრეთვე ამ შემთხვევისათვის გამოცემული წიგნების პრეზენტაციები.
ყოველივე ეს, პ. ნორას კონცეფციას თუ გამოვიყენებთ (Nora et al. 1999, 17-50), ამ დღეს "ხსოვნის ადგილად" აქცევს. ეს კონკრეტული "ხსოვნის ადგილი" სომხეთში სასკოლო განათლების განუყოფელი ნაწილია. ერევანში ჩვეულებრივი ამბავია, რომ 24 აპრილს მშობლებთან ერთად მონუმენტთან ბავშვებიც მიდიან. დაკვირვებამ დამარწმუნა, რომ ბავშვების ჯგუფები, მათ შორის დაწყებითი კლასებიდან, აქ ხშირი სტუმრები არიან. განსაკუთრებით ბევრი ბავშვი მონუმენტთან და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე მომდევნო დღეს (25 აპრილს) მიდის (Marutyan 2008, 125).
2011-2014 წლებში ჩატარებული საველე დაკვირვებებისა და მასწავლებლებთან გასაუბრების დროს ასევე გაირკვა, რომ ხსოვნის ოფიციალურ თარიღამდე ერთი დღით ადრე, მასწავლებლები მოსწავლეებს მოკლე შესავალ "სიტყვას" (როგორც თვითონვე ამბობენ) უკითხავენ და ეს აღიქმება, როგორც მსხვერპლთა ხსოვნისადმი პატივისცემა და ამჟამად არსებული სიტუაციის მიმოხილვა. ამასთან, ისინი ცდილობენ ეს სიტყვა მოკლე და რბილი იყოს, რადგან პირველ რიგში ბავშვების ასაკსა და ფსიქიკას ითვალისწინებენ. კვლევის მნიშვნელოვანი ნაწილი იყო მასწავლებლების დისკურსის განხილვა,[7] თუმცა ძნელია იმის მტკიცება, რომ აღქმებისა და ინტერპრეტაციების სრული სპექტრი გამოვლინდა. ხელმისაწვდომი არც რაოდენობრივი შედეგებია, თუმცა მოპოვებული გვაქვს დისკურსის ის ტიპური ნაწილები, რომლებსაც მასწავლებლები პრაქტიკაში თავიანთი ინტერპრეტაციებისა და აღქმების გადმოსაცემად ხშირად იყენებენ და რომლებიც სასწავლო პროცესზე ახდენენ გავლენას. მაგალითად, შეიძლება მივუთითოთ ერთ-ერთ მიდგომაზე, რომელიც მოკლედ შეიძლება ასე ჩამოყალიბდეს: "ისინი სომხეთის მომავალი მოქალაქეები არიან და თავიდანვე უნდა იცოდნენ, ყველაფერი როგორ მოხდა. სასტიკი რეალობის დამალვა საჭირო არ არის. მაინც ყველაფერს გაიგებენ, თუ ჩვენგან არა, გარე სამყაროსგან მაინც". არიან ასევე მასწავლებლები, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ მხოლოდ გენოციდის მსხვერპლის როლში სომხების გამოყვანა არ შეიძლება. ამ მიდგომის ფარგლებში მასწავლებლები ცდილობენ შეცვალონ აღქმა, რომ სომხებს მთელი მათი ისტორიის განმავლობაში გამარჯვებები არ ჰქონიათ. ისინი ხაზს უსვამენ გენოციდის წლებში წინააღმდეგობის ფაქტებსა და მომავალ გამარჯვებებს სომხეთის ისტორიაში.
სომხების გენოციდის ხსოვნის საკითხს სასკოლო იკონოგრაფიის მეშვეობით დაწყებითი კლასების მოსწავლეებიც ეცნობიან. ასეთ შემთხვევებში გამოიყენება პლაკატები, ბილბორდები და, ზოგ შემთხვევაში, ნახატები, რომლებსაც სომხების გენოციდის თაობაზე ვიზუალურ ინფორმაციასთან ერთად ტექსტებიც ახლავს. ყურადღება ძირითადად 1915 წელზეა გამახვილებული. ამ მასალებს ან სწავლის პროცესში უფროსკლასელები ამზადებენ ან ისინი გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი სასცენო წარმოდგენებიდან და ლიტერატურული ღონისძიებებიდანაა აღებული. ეს მასალები დაწყებითი კლასების საკლასო ოთახებში არ არის გამოფენილი, თუმცა ბავშვებს მათი ნახვა სკოლის ფოიესა თუ დერეფნებში ყოველდღე შეუძლიათ.
ბოლოდროინდელმა საველე დაკვირვებებმა გვიჩვენა, რომ გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი ღონისძიებები 100 წლისთავზე მნიშვნელოვნად განსხვავდება წინა წლების ღონისძიებებისაგან, რასაც მომავალში უფრო ღრმა ანალიზი სჭირდება. მაგალითად, დაწყებითი სკოლის მოსწავლეების ჯგუფები უკვე მე-2 კლასიდან ხსოვნის დღემდე (24 აპრილამდე) რამდენიმე კვირით ადრე მიდიან წიწერნაკაბერდის მემორიალურ კომპლექსთან და გენოციდის მსხვერპლთ პატივს მიაგებენ. სასკოლო იკონოგრაფიაში ახალი მასალები ჩნდება: პლაკატები, ინსტალაციები და ინტერიერის გაფორმება, რომლებიც თანდათანობით, სომხების გენოციდის 100 წლისთავის მოახლოებასთან ერთად იქმნება და რომლებშიც ოფიციალური სიმბოლო, ყვავილი კესანე და ლოზუნგი "მახსოვს და მოვითხოვ" გამოიყენება (უფრო დაწვრილებით იხ. http://armeniangenocide100.org/en/materials/). ეს და ბევრი სხვა ახალი მიდგომა და რიტუალი სამომავლოდ შესწავლის საგანი უნდა გახდეს.
[1] ეს თემა დამამთავრებელი კლასების პროგრამაში უფრო ფართო კონტექსტში განიხილება და მე-11 კლასის სახელმძღვანელოებში უფრო დეტალურადაა განხილული.
[2] სახელმწიფო უზრუნველყოფს მოქალაქეების 12-წლიან უფასო განათლებას, 2006-2007 წლებში შემოღებული ეროვნული ზოგადსაგანმანათლებლო სასწავლო გეგმა 12-წლიან ზოგადსაგანმანათლებლო პროგრამას ეფუძნება. სავალდებულოა დაწყებითი განათლება (1-4 კლასები) და ქვედა დონის საშუალო განათლება (5-9 კლასები) (UNESCO Report, Armenia 2011).
[3] ტექსტში ნათქვამია: "ყველაზე მძიმე დარტყმა სომეხმა ხალხმა 1915-1916 წლებში მიიღო. ოსმალეთის იმპერიის მიერ ჩატარებული გენოციდის შედეგად, სომეხმა ხალხმა დასავლეთ სომხეთში მშობლიური მიწების მეტი წილი დაკარგა (Hovsepyan et al. 2007, 15).
[4] სახელმძღვანელოში ნათქვამია, რომ მ. სარიანმა მოსკოვი პატრიოტული მოტივებით დატოვა და ეჩმიაძინში ჩამოვიდა, რათა 1915 წლის მეწ ეღერნს გადარჩენილ ლტოლვილებს დახმარებოდა. აქ ის ავადმყოფ და მშიერ ბავშვებს ეხმარებოდა (Danielyan et al 2007, 120).
[5] სომეხ მუსიკოს კომიტასზე სახელმძღვანელოში ნათქვამია: "კომიტასი დიდი პატრიოტი იყო... 1915 წელს სომეხი ხალხის მიმართ ჩადენილი საშინელი დანაშაულის სცენებმა, რომელსაც კომიტასი შეესწრო, მასზე იმდენად მძიმე შთაბეჭდილება მოახდინა, რომ გონებრივი წონასწორობა დაურღვია" (Danielyan et al. 2007, 112).
[6] დიდი ხნის განმავლობაში საბჭოთა სომხეთში სომხების გენოციდის ხსოვნის საკითხი ტაბუდადებული იყო და ოფიციალურ ისტორიოგრაფიაში არ მოიხსენიებოდა. მიუხედავად ამისა, ცალკეული ოჯახების მოგონებები ზეპირსიტყვიერ ისტორიად იქცა. ცნობები ვრცელდებოდა ასევე ლიტერატურისა და ბიოგრაფიული მემუარების სახით. ბავშვობის წლებზე თხრობისას იმდროინდელი მოვლენების მომსწრე მწერლები მიტოვებულ მშობლიურ ადგილებს აღწერდნენ, თუმცა რეალურად მომხდარ ხოცვა-ჟლეტას ხაზგასმით არ ახსენებდნენ. ეს ლიტერატურული რეფლექსიები საბჭოთა სომხეთში გენოციდის სხვა პირდაპირი რეფლექსიებით შეიცვალა. მას შემდეგ, რაც 1965 წლის აპრილში გენოციდის 50 წლისთავის აღსანიშნად ერევნის ქუჩებში მასობრივი დემონსტრაციები გაიმართა, "ნაციონალური თემა" სომხეთში პოპულარული გახდა (Marutyan 2008, 119).
[7] მსოფლიო ბანკის მონაცემთა ბანკის თანახმად, სომხეთში დაწყებითი სკოლების (1-4 კლასები) მასწავლებელთა 99.7 პროცენტი ქალია (World DataBank 2011). სომხეთის ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებში დასაქმებული ყველა მასწავლებლის 75.7 პროცენტი 35 წელზე მეტი ხნისაა (NCET Armenia ... 2011).