ტოლერანტობის ოპტიკური ილუზია და გულგრილობის პოლიტიკა

ნოვრუზის გაკვეთილი – შესავლის ნაცვლად               

2020-2021 წლებში რამდენიმე ფაქტი მოხდა, რომლებმაც მკვეთრად დაგვანახა სახელმწიფოს საკმაოდ საკამათო პოლიტიკა ეროვნული უმცირესობების მიმართ[i], საზოგადოებაში არსებული ქრისტიანული ნორმატიულობის სახიფათო გავლენები და მისგან ნასაზრდოები ქსენოფობია. ვერ ვიტყვით, რომ ეს ყოველივე ახალია, მაგრამ პანდემიის გამო შექმნილმა ახალმა რეალობამ, თითქოს გააშიშვლა კონსტიტუციით გარანტირებული უფლებების მიღმა არსებული სახელმწიფოს რელიგიური არანეიტრალურობა და სამოქალაქო ინტეგრაციის პოლიტიკის ნაკლოვანებები.

წარმოვიდგინოთ, რომ მთავრობის ინიციატივით საქართველოში ნოვრუზი სახალხო დღესასწაულად და დასვენების დღედ გამოცხადდა. შესაძლოა, ამ ინიციატივისთვის ცოტა ეჭვის თვალით შეგვეხედა და მასში პოპულიზმი ან უმცირესობათა გულის მოგების ადვილი გზა დაგვენახა, განსაკუთრებით, თუ ეს წინასაარჩევნო პერიოდში მოხდებოდა. მაგრამ რეალობაში ყველაფერი სხვაგვარად განვითარდა. 2021 წლის თებერვალში საქართველოს აზერბაიჯანული თემის სამოქალაქო აქტივისტებმა შეადგინეს პეტიცია, სადაც ნოვრუზის ეროვნულ დღესასწაულად გამოცხადებას ითხოვდნენ. განსაკუთრებით საგულისხმოა მათ მიერ მოთხოვნის დასაბუთება. „მრავალი წლის განმავლობაში საქართველოში ვერ განხორციელდა ისეთი ინტეგრაციული პოლიტიკა, რაც ამ ქვეყნის ეთნიკურ უმცირესობებს თავს აგრძნობინებდა საქართველოს სრულუფლებიან მოქალაქეებად. საქართველოში მცხოვრები სხვადასხვა ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენლები საქართველოს საკუთარ სამშობლოდ თვლიან, მაგრამ მათი მონაწილეობა ქვეყნის პოლიტიკურ თუ კულტურულ  ცხოვრებაში თითქმის შეუმჩნეველია. [...] ნოვრუზს მრავალათასწლოვანი ისტორია აქვს, ნახსენებია ვეფხისტყაოსანშიც და ვფიქრობ, საქართველოში, ჩვენს საერთო ოჯახში მცხოვრებ სხვადასხვა ეთნოსს ეს დღესასწაული კიდევ უფრო დაგვაახლოვებს. ჩემთვის ძვირფასია ის ამბავი, რომ პეტიციაზე ხელმომწერები არიან არა მხოლოდ საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური აზერბაიჯანელები, არამედ ქართველებიც და სომხებიც“, – ამბობს პეტიციის ერთ-ერთი ავტორი და სამოქალაქო აქტივისტი სამირა ბაირამოვა.[ii]

თითქოსდა, სწორედ ეს არის სახელმწიფოს ინტეგრაციის პოლიტიკის მიზანი, რაზეც პეტიციის ტექსტშია საუბარი და რისთვისაც ის მომზადდა. სამოქალაქო თანასწორობისა და ინტეგრაციის 2021-2030 წლების სახელმწიფო სტრატეგიაში ვკითხულობთ: „სამოქალაქო ინტეგრაცია მოიაზრებს ქვეყანაში მცხოვრები ყველა ეთნიკური წარმომავლობის მოქალაქეების მრავალეთნიკურ საზოგადოებაში ინკლუზიას, რაც ითვალისწინებს მათ აქტიურობას საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ცხოვრებაში, სახელმწიფოსთან მყარი პოზიტიური ემოციური კავშირის ფორმირებასა და იდენტობისა და მიკუთვნების განცდის შექმნა-გაძლიერებას“. მართალია, ზოგადად სხვა სფეროებშიც არის დეკლარირებულ მიზნებსა და რეალურ ქმედებებს შორის აცდენა, მაგრამ აქ, დამატებით, პრობლემის კიდევ ერთი მხარე ჩანს. სახელმწიფომ ჯერ გულგრილობით უპასუხა აღნიშნული ინიციატივის თუნდაც განხილვას და ეს არც მომავლისთვის დაუგეგმავს. სახელმწიფომ ვერ დაინახა ეთნიკურად და რელიგიურად ყველაზე დიდ თემში, საქართველოს აზერბაიჯანელებში მიმდინარე ახალი  პროცესი, როდესაც აზერბაიჯანული თემი თავად ცდილობს განსაზღვროს ადგილი საქართველოში, როგორც პოლიტიკურ ერთობაში. ხოლო საკუთარ კულტურას და ტრადიციებს იყენებს არა უმრავლესობისგან გასამიჯნად და იზოლაციისთვის, არამედ ცდილობს მასთან ჰარმონიული თანაცხოვრების გზები მოძებნოს. ამის საპირისპიროდ, წლების განმავლობაში გრძელდება უმცირესობათა კულტურის არა რეალური დაცვა და გაძლიერება, არამედ კალენდარში გამოყოფილ დროს ოფიციალური მილოცვა ან სახალხო დღესასწაულების კარნავალურობით და ქართული სცენარით აღნიშვნა.[iii]

მეორე ფაქტი, რაც საზოგადოებაში ფესვგადგმული შიშის და სტერეოტიპების მაგალითს წარმოადგენს, ისევ საქართველოს აზერბაიჯანულ თემს ეხება. მან გვიჩვენა, კრიზისულ დროში  როგორ გახდნენ ქვემო ქართლში მცხოვრები აზერბაიჯანელები „შინაური უცხოები“.  ყოველდღიურობაში ნორმატიულად ქცეული უმცირესობათა არაღიარება, პანდემიის დროს ბრაზით და ზიზღით გამოვლინდა. საქმე ეხება შემთხვევას, როდესაც პანდემიის პირველი ტალღის დროს 2020 წლის მარტში ქვემო ქართლში კორონავირუსი დაუდასტურდა 62 წლის ეთნიკურად აზერბაიჯანელ ქალს. რადგანაც ეპიდემიოლოგების ჯგუფს გაუჭირდა ინფიცირების პირველი წყაროს პოვნა, მთავრობის გადაწყვეტილებით, მარნეულისა და ბოლნისის მუნიციპალიტეტები მკაცრ საკარანტინო ზონად გამოცხადდა. ამ შემთხვევის შეფასებებისას სოციალურ ქსელში სიძულვილის და ქსენოფობიის ტალღა აგორდა. არაერთ კომენტარსა და დისკუსიაში ნათლად ჩანდა დამოკიდებულებათა ეთნიზაცია. აზერბაიჯანული თემის „მთავარი“ ბრალეულობა ვირუსის გავრცელებაში, მათი ეთნიკურობით იყო ახსნილი. ამ დროს გაცოცხლდა კიდევ ერთი იარლიყი, რომელსაც უმცირესობებს მიაწერენ – მათი „სტუმრებად“ აღქმა: „დატოვონ საქართველო, დიდი ხანია პრობლემის მეტს არაფერს უკეთებენ ქვეყანას!“, „არ შეიძლება, აზერბაიჯანის მთავრობას მივმართოთ და წაიყვანონ ეს ხალხი აქედან? ანდა აუხსნან და შეირგონ, რომ უვლიან!“.[iv]

ყოველივე ეს გვიბიძგებს, კიდევ ერთხელ და ახალი სიმწვავით დავსვათ კითხვა, არის თუ არა მუდმივად ხაზგასმული ტოლერანტობა საქართველოში დღეს „ოპტიკური ილუზია“ და  დამოუკიდებლობიდან დღემდე გავლილი სისტემური ტრანსფორმაციების შემდეგ, როგორია სახელმწიფოს პოლიტიკა ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების მიმართ?

შეცდომების პოლიტიკა

ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების საკითხის დაწყვილება სტატიაში შემთხვევითი არ არის. მართალია, თითოეული ეთნიკური ჯგუფის და რელიგიური უმცირესობის ისტორია, მათი ინტეგრაციის ხარისხი და გამოწვევები ერთმანეთისგან განსხვავებულია, მაგრამ მათ აერთიანებთ სახელმწიფოს მხრიდან ერთნაირი პოლიტიკა – კონტროლი ან გულგრილობა.    თითქმის ასევე საერთო გამოცდილებაა უმრავლესობის მხრიდან მათი არათანასწორუფლებიანად აღქმა და ქრისტიანულ-ქართული უპირატესობის ჩრდილქვეშ ყოფნა. უპირატესობა ყველგანაა – ენაში, კალენდარში, სახელმძღვანელოებში, ქუჩის დასახელებებში. რა თქმა უნდა, ეს მხოლოდ ქართული საზოგადოებისთვის არ არის დამახასიათებელი. საქართველოს შემთხვევაში დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ მალევე არ დამდგარა დღის წესრიგში ამ პრობლემატიკის გააზრება და უმცირესობების საერთო კულტურულ და პოლიტიკურ სივრცეში გაერთიანების საკითხი. პირიქით, დაიწყო ეთნო-რელიგიური ნაციონალიზმის აღმავლობა და გაძლიერება. უმცირესობათა მდგომარეობას განსაზღვრავს არა მხოლოდ სამართლებრივი გარანტიები, არამედ, აგრეთვე (და შეიძლება უფრო მეტადაც), როგორია კონსოლიდირებული აზრი იმის შესახებ – ვინ ეკუთვნის ქართველ ერს? ქართველი ერის განსაზღვრის პროცესი არაერთხელ შეწყდა ბოლო ორი საუკუნის განმავლობაში, ყოველ ჯერზე მას დაღი დაასვა ახალმა პოლიტიკურმა მოცემულობამ. ყველაზე ახლო ისტორიულ პერიოდში, საბჭოთა სისტემის დროს, ტიტულოვანი ერის სტატუსმა და „ნაციონალიზმის წახალისებამ“ გასაქანი მისცა ქართველი ერის კულტურული „განსაკუთრებულობის“ იდეოლოგიურ ჩამოყალიბებას. ქვეყნის შიგნით არსებული ეთნიკური სიჭრელე, ერთი მხრივ, ტიტულოვანი ერის კულტურის, მეორე მხრივ კი, საბჭოთა კოსმოპოლიტური ზენაციონალური იდეოლოგიის ჩრდილქვეშ მოექცა. რაც შეეხება რელიგიას, საბჭოთა მებრძოლი სეკულარიზმის პოლიტიკამ მნიშვნელოვნად შეცვალა რელიგიური ველი საქართველოში: დაწყებული 20-იანი წლების ანტირელიგიური პოლიტიკით, სტალინის პერიოდში „რელიგიათა მოთვინიერებით“ და მათი საბჭოთა მმართველობის სამსახურში ჩაყენებით, დასრულებული რელიგიათა მუდმივი კონტროლით. ამ ფონზე, რელიგიური მრავალფეროვნების შესახებ ცოდნა, აღქმა და, რა თქმა უნდა, რეპრეზენტაციაც სრულიად გაფერმკრთალდა. საქართველო ასცდა მე-20 საუკუნეში ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პროცესს, მოდერნულ საზოგადოებაში რელიგიური მრავალფეროვნების პოლიტიკურ, კულტურულ, სამართლებრივ გააზრებას, „უმცირესობებზე“, როგორც ახალ პოლიტიკურ იდეაზე, დისკუსიებს და მათ სამართალში გადათარგმნას.[v] ამიტომ დამოუკიდებლობის შემდეგ ქართულ სახელმწიფოს პირველად უწევს თვალი გაუსწოროს ერი-სახელმწიფოსთვის დამახასიათებელ უმცირესობა-უმრავლესობის ბინარულობას, „ახლად აღმოჩენილ“ რელიგიურ პლურალიზმს, ეთნიკურ სიჭრელეს და, იმავდროულად, პოლიტიკური ერთობის შენარჩუნების აუცილებლობას. მკვლევართა დიდი ნაწილი მიიჩნევს, რომ საქართველოში 90-იანი წლებიდან დღემდე უფრო ძლიერია ეთნიკური ნაციონალიზმი, ვიდრე სამოქალაქო ნაციონალიზმი. ეთნიკური ნაციონალიზმი ქართული კულტურის ექსკლუზიურობის და ერის გაიდეალების ფორმით შეიძლება პოსტსაბჭოთა ტრანზიციის პერიოდზე რეაქციად მივიჩნიოთ, თუმცა, როგორც აღინიშნა, უფრო მართებულია, მისი ფესვები საბჭოთა ან უფრო ადრინდელ ისტორიულ პერიოდში ვეძებოთ.   

ხშირად, ისტორიული გამოცდილების არცოდნა ხელს უწყობს თანამედროვეობაში სტერეოტიპების ადვილად შექმნას და უმცირესობათა უსაფუძვლოდ დადანაშაულებას. დღევანდელი საზოგადოების დიდი ნაწილისთვის უცნობია ის მემკვიდრეობით მიღებული ბარიერები, რაც უმცირესობათა პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ჩართულობას უშლის ხელს. მაგალითად, არ იცის (საბჭოთა) ისტორიულ-პოლიტიკური და სტრუქტურული მიზეზი, რატომ ვერ საუბრობს საქართველოში მცხოვრები სომეხი ან აზერბაიჯანელი ქართულად, რომ საბჭოთა დროს ისინი საშუალო განათლებას იღებდნენ მშობლიურ ენაზე, ხოლო სახელმწიფო ენად სწავლობდნენ რუსულს. დამოუკიდებლობის შემდეგ პოლიტიკაში გვიან მოხდა ეთნიკურ უმცირესობათა ინტეგრაციის სტრატეგიული გააზრება. და მაინც, უნდა აღინიშნოს, რომ მნიშვნელოვანი იყო ვარდების რევოლუციის შემდეგ ქართულის, როგორც მეორე ენის, სწავლების და 2010 წლიდან ე.წ. 1+4 პროგრამის ამუშავება. რითაც ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლებს შესაძლებლობა ეძლევათ, უმაღლესი განათლება მიიღონ საქართველოს უმაღლეს სასწავლებლებში გამარტივებული წესით.[vi] „საშეღავათო პოლიტიკამ“ გაზარდა ქართულ უნივერსიტეტებში ჩარიცხულთა და ქართული ენის მცოდნეთა რაოდენობა.[vii] ქართულის, როგორც მეორე ენის, სწავლების პოლიტიკა დღეს ინერციით გრძელდება და ვერ ვიტყვით, რომ ის ახალ ეტაპზე გადავიდა და ეთნიკური უმცირესობებით დასახლებული რეგიონების სკოლებში ქართული ენის დაუფლება სრულყოფილად შეიძლება.[viii] გარდა ამისა, უმცირესობათა ინტეგრაციის პრობლემატიკა ხშირად დაიყვანება მხოლოდ სახელმწიფო ენის ცოდნა-არცოდნაზე და სრულიად უგულებელყოფილია მთელი რიგი სხვა პრობლემები, როგორიცაა უმცირესობათა სტიგმატიზაცია, მათი პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მცირე ჩართულობა, მცირერიცხოვანი უმცირესობათა ჯგუფების მიმართ უყურადღებობა. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, არსებობს მათი კულტურული ტრადიციების, მშობლიური ენის დასუსტებისა და გაქრობის საშიშროება (მაგალითად, ავარები, ლაიჯები, თათები, უდიები). მართალია, სამოქალაქო თანასწორობისა და ინტეგრაციის სახელმწიფო სტრატეგიაში მართებულად არის აღნიშნული ეთნიკურ უმცირესობათა კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის და პოპულარიზაციის საჭიროება, მაგრამ რეალურად ამის განსახორციელებლად პოლიტიკური ნება ძალიან სუსტია. რაც, თავის მხრივ, საზოგადოებაში არსებული განწყობების ანარეკლია. მაგალითად, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ოფიციალურ გვერდზე, სადაც მხარის კულტურა და რელიგიაა აღწერილი, არაფერია ნათქვამი აჭარაში მცხოვრება მუსლიმებზე, არც საუკუნე-ნახევრის ხის მეჩეთებზე, რომელთა ნაწილს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი აქვს. სხვადასხვა რელიგიურ-კულტურული არტეფაქტისა და ტრადიციის საზოგადოებაში მწირი რეპრეზენტაცია იმაზე მიუთითებს, რომ ისინი საერთო-ქართული კულტურული მემკვიდრეობის ნაწილად არ აღიქმება.

როგორც დასაწყისში აღინიშნა, საქართველოს აზერბაიჯანელების ინიციატივა, ნოვრუზი ეროვნულ დღესასწაულად გამოცხადებულიყო, მთავრობამ არ განიხილა. გარდა ამისა, არ დააკმაყოფილა თემის მოთხოვნა, დღესასწაულის აღნიშვნის მიზნით, პანდემიის გამო დაწესებული კომენდანტის საათის ერთი დღით გაუქმების თაობაზე.[ix] რომ არა მთავრობის განსხვავებული მიდგომა უმცირესობების და დომინანტური რელიგიური (მართლმადიდებელი ქრისტიანები) ჯგუფისადმი, ეს გადაწყვეტილება რეგულაციების მკაცრ დაცვად ჩაითვლებოდა. სინამდვილეში კი მივიღეთ ტაქტიკური დისკრიმინაცია. რადგანაც, მთავრობამ კომენდანტის საათის დროს დაწესებული შეზღუდვები სხვა შემთხვევებში არაერთხელ მოხსნა და, მათ შორის, რელიგიურ დღესასწაულზე, მაგალითად, როდესაც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია აღდგომის დღესასწაულს აღნიშნავდა.

წლების განმავლობაში, ინდიფერენტულობისა და შეცდომების პოლიტიკას უმცირესობათა თემი დუმილით ხვდებოდა. ეს ამყარებდა მათზე, როგორც პასიურ ჯგუფზე წარმოდგენას. ბოლო წლებში ვხედავთ, რომ სხვადასხვა თემი ცდილობს გაარღვიოს ჩაკეტილი წრე და თავად იყოს საკუთარი პრობლემის გამხმოვანებელი საზოგადოებაში. ასეთ ტენდენციებს ვაკვირდებით, მაგალითად, ქისტებში პანკისის ხეობაში, საქართველოს აზერბაიჯანელებში, მუსლიმ აჭარლებში.[x] 2018 წელს ქვემო ქართლის მუნიციპალიტეტმა მოამზადა მხარის საიმიჯო ვიდეორგოლი, სადაც არ ჩანდა არცერთი სურათი, სიმბოლო, კულტურული არტეფაქტი, რომელიც დაადასტურებდა, რომ აქ ცხოვრობენ აზერბაიჯანელები.[xi] კულტურული დომინაციის ასეთ გამოხატულებას აზერბაიჯანული თემის აქტივისტების კრიტიკა მოჰყვა. მათ საპასუხოდ ალტერნატიული ვიდეო მოამზადეს, რომელიც ამ რეგიონის ჰეტეროგენულობას აჩვენებს.[xii]

„შეცდომების პოლიტიკის“ კიდევ ერთი გამოხატულება იყო, როდესაც 2021 წლის 15 მარტს საქართველოს პარლამენტის დიასპორისა და კავკასიის საკითხთა კომიტეტის ბაზაზე ეროვნული უმცირესობების სამეცნიერო-საკონსულტაციო საბჭო შეიქმნა. ასეთი საბჭოს არსებობა საკანონმდებლო ორგანოში მისასალმებელია, თუმცა მისი შექმნა დიასპორის საკითხთა კომიტეტის ბაზაზე, თავდაყირა აყენებს სახელმწიფოს მიერ უმცირესობების ინტეგრაციის საკითხს.[xiii] ეს გადაწყვეტილება გამოდის იმ რიტორიკისა და „წამოცდენების“ გაფორმება, რაც ბოლო ხანებში ისმის პოლიტიკურ სივრცეში, როდესაც საქართველოს მოქალაქე ეთნიკურ უმცირესობებს სხვა ქვეყანასთან უფრო მყარ კავშირში ხედავენ, ვიდრე საქართველოსთან. ამ გადაწყვეტილების გამო, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებთან ერთად, უკმაყოფილება გამოხატეს თავად უმცირესობათა თემის წარმომადგენლებმა და 18 მარტს პარლამენტის შენობასთან მცირემასშტაბიანი აქცია გამართეს.[xiv] დიასპორისა და ეროვნული უმცირესობების დიასპორად განსაზღვრა აზიანებს ინტეგრაციის პროცესს და საზოგადოებაში აძლიერებს უმცირესობებზე როგორც სტუმრებზე წარმოდგენას.

სახელმწიფო, რელიგიური უმცირესობები და „საშობაო საშვი“

2020 წლის 21 მარტის საქართველოს პრეზიდენტის დეკრეტით გამოცხადებული საგანგებო მდგომარეობით შეიზღუდა გარკვეული უფლებები და თავისუფლებები, მათ შორის, შეკრების თავისუფლება. 2020 წლის 17-დან 27 აპრილამდე მოსახლეობის მაღალი მობილობის რისკის გამო აკრძალული იყო ავტომობილით გადაადგილებაც. თუმცა, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სასულიერო პირებს, მგალობლებსა და სტიქაროსნებს შეეძლოთ ავტომობილით გადაადგილება. სხვა რელიგიური ორგანიზაციებისთვის მთავრობას ამგვარი შეღავათი არ დაუწესებია. მსგავსი დისკრიმინაციული მიდგომა განმეორდა 25 დეკემბერს, როდესაც ქრიტიანული ეკლესიების ნაწილი შობის დღესასწაულს აღნიშნავდა, და 2021 წლის აღდგომის დღესასწაულზე. სხვადასხვა რელიგიურ ორგანიზაციას მოუწია შეეცვალა დღესასწაულის აღნიშვნის საათი, ფორმატი. მაგალითად, ევანგელურ-ბაპტისტურ ეკლესიაში საშობაო მსახურების შემდეგ მრევლი დილამდე ტაძარში დარჩა და იქ დაელოდა კომენდანტის საათის დასრულებას. მაშინ როდესაც გადაადგილების შეზღუდვა 7 იანვარს მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის მთავრობამ გააუქმა. მართლმადიდებელ მრევლს სადღესასწაულო წირვაზე დასასწრებად არავითარი დამატებითი მოთხოვნების დაკმაყოფილება არ დაკისრებია. არადომინანტურ რელიგიურ ორგანიზაციებს ერთჯერადი „საშობაო საშვის“ მისაღებად უნდა მიემართათ რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოსთვის და ამისთვის მრევლის და მღვდელმსახურთა სიები წარედგინათ.[xv] არანაკლები დისკრიმინაცია იყო ამ კონტექსტში მთავრობის წარმომადგენლების მხრიდან დომინანტური რელიგიის პრივილეგიების თავიანთი პირადი რელიგიური შეხედულებით გამართლება. იმჟამინდელმა ვიცე-პრემიერმა მაია ცქიტიშვილმა მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის გადაადგილების შეზღუდვაზე გამონაკლისი იმით ახსნა, რომ საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობა მართლმადიდებელია.[xvi] საჯარო პირების მიერ ფორმალურად და დეკლარირებულად მაინც სეკულარული სახელმწიფოს პრინციპების დაცვაზე უარის თქმა სიმპტომატურია დღევანდელი პოლიტიკური დისკურსისთვის. ისევე, როგორც მრავალისმთქმელია, 2014 წელს, რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოს შექმნა. ამ ორგანოს შექმნამ ბევრს გაახსენა საბჭოთა კავშირში არსებული რელიგიის საქმეთა საბჭო. მათი  მანდატი და ოფიციალური ფუნქცია უკიდურესად ჰგავდა ერთმანეთს (შუამავლის როლი მთავრობასა და რელიგიურ ორგანიზაციებს შორის, საკულტო ნაგებობების მშენებლობის საკითხი და სხვა).[xvii] მოგვიანებით, გამოჩნდა, რომ სააგენტო არაოფიციალური მანდატითაც ჰგავს საბჭოთა კავშირის დროინდელ რელიგიის საბჭოს. ადამიანის უფლებათა დამცველი ორგანიზაციები აკრიტიკებენ სააგენტოს საქმიანობას, რადგან, მათი შეფასებით, ის რეალურად  არის რელიგიური უმცირესობის მაკონტროლებელი ორგანო.[xviii]

ვინ განსაზღვრავს, „ვინ ეკუთვნის ქართველ   ერს“

სახელმწიფო პოლიტიკას უმცირესობათა მიმართ საქართველოში ერთი თავისებურება აქვს. ის  გადაჯაჭულია საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან. საეკლესიო-რელიგიური დისკურსი ერთგვარად ტონს აძლევს საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ელიტების რიტორიკას. საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია და მისგან ნასაზრდოები ნაციონალური დისკურსი, ირიბად, მაგრამ ყველაზე ძლიერად აყალიბებს შეხედულებას, თუ „ვინ ეკუთვნის ქართველ ერს“. პოსტსაბჭოთა ტრანზიციის კრიზისულ პერიოდში ხალხის თვალში ეკლესია წარმოჩინდა „არასანდო პოლიტიკური სივრცის“ საპირწონედ. საზოგადოებისთვის სასურველი მოდუსი აღმოჩნდა პატრიარქის ტაქტიკური „ზეპოლიტიკურობა“. ზეპოლიტიკურობის მითი დღემდე მუშაობს, განსაკუთრებით, სუსტი სახელმწიფო ინსტიტუტების და სამოქალაქო ერის იდეის სისუსტის ფონზე. ამიტომ ეკლესია დღემდე ფლობს „ნაციონალობის ტესტს“. თუ გავიხსენებთ 90-იან წლებს, ამ დროს საეკლესიო დისკურსი განსაზღვრავდა რელიგიების „ტრადიციულობას“ და „არატრადიციულობას“, მათ  „ეროვნულობას“ და „სანდოობას“. „დროა, ყველამ გააცნობიეროს ისიც, თუ რა საფრთხეს უქმნის ჩვენს ქვეყანას უცხო რელიგიებისა და ტოტალიტარული სექტების თარეში. ამ რამდენიმე წლის გამოცდილებამ ნათლად გვიჩვენა, რომ ისინი უარყოფენ და შეურაცხყოფენ ჩვენს ეროვნულ გრძნობებს, ჩვენს წარსულს, ჩვენს ისტორიასა და სიწმინდეთ და ათასობით ადამიანს ჭეშმარიტების გზას აშორებენ“, – ნათქვამია 1998 წლის პატრიარქის საშობაო ეპისტოლეში. სახელმწიფოს ეს რელიგიურ უმცირესობათა საკითხი თითქოს დათმობილი ჰქონდა ეკლესიისთვის და რელიგიურ დისკრიმინაციაზე თვალს ხუჭავდა. ამ პერიოდში ქადაგებებში იეღოვას მოწმეების, პროტესტანტული დენომინაციების საფრთხედ მონიშვნა მწვანე შუქს უნთებდა რადიკალურ რელიგიურ ჯგუფებს და, იმავდროულად, საზოგადოებაში მართლმადიდებლობის ნორმატიულობას აძლიერებდა. ვარდების რევოლუციის შემდეგ უმცირესობათა ინტეგრაცია პირველად იძენს პოლიტიკურ და სახელმწიფოებრივ მნიშვნელობას. ახალი პოლიტიკური გუნდი პრეტენზიას აცხადებდა, სამოქალაქო ნაციონალიზმის იდეები ყოფილიყო დომინანტური ხმა საზოგადოებაში, მინიმუმ დისკურსულად. თუმცა, ამავე პერიოდის მემკვიდრეობაა სახელმწიფოს და ეკლესიის სიახლოვე და სეკულარული სახელმწიფოს იდეის იმდაგვარი დაცვა, სანამდეც ეკლესია სახელმწიფოს ამის საშუალებას მისცემს. მცირე გამონაკლისის გარდა, სახელმწიფო ყოველთვის ანგარიშს უწევს მართლმადიდებელი ეკლესიის მრევლის განწყობებს.

დომინატური კულტურის რელიგიურ-ნაციონალური შეხედულებების გათვალისწინება უნდა დავინახოთ ბათუმის ახალი მეჩეთის ისტორიაშიც. ბათუმში ახალი „თავისუფლების მეჩეთის“ აშენებას მუსლიმები წლებია ითხოვენ, ხოლო სამართლებრივი დავა ოთხ წელზე მეტია გრძელდება.[xix] ქალაქის მერიამ 2017 წლის 5 მაისს არ დააკმაყოფილა „ბათუმის ახალი მეჩეთის მშენებლობის ფონდის“ განცხადება მეჩეთის მშენებლობის ნებართვის გაცემაზე.[xx] 2019 წელს ბათუმის საქალაქო სასამართლომ მეჩეთის საქმეზე დისკრიმინაცია დაადგინა და ბათილად ცნო მერიის გადაწყვეტილება მშენებლობის ნებართვის გაცემაზე უარის შესახებ, რაც ბათუმის მერიამ გაასაჩივრა, თუმცა გადაწყვეტილება 2021 წლის 14 აპრილს ქუთაისის სააპელაციო სასამართლომ უცვლელად დატოვა. მუსლიმები ისევ ელოდებიან მერიისგან სასამართლოს გადაწყვეტილების აღსრულებას. 2021 წლის ადგილობრივი თვითმმართველობის წინასაარჩევნო კამპანიის დროს, ბათუმის მერობის ყველა კანდიდატმა კითხვას, უნდა აშენდეს თუ არა ბათუმში მეჩეთი, ორაზროვნად და ზოგადად უპასუხა, რომ ისინი კანონმდებლობის ფარგლებში იმოქმედებენ.[xxi] მეჩეთის ვერაშენების ამ გაჭიანურებულ და დისკრიმინაციულ პროცესში უნდა ამოვიკითხოთ, თუ რამდენად დიდი გამოწვევაა რელიგიური მრავალფეროვნება ქართველისთვის, განსაკუთრებით, თუ ის ხილულია საჯარო სივრცეში. ახალი მეჩეთის აშენების გადაუჭრელი პრობლემა გადაიქცა სიმბოლოდ, რომელიც მუსლიმებს ახსენებს, რომ სწორედ მათი აღმსარებლობაა სხვადასხვა სოციალური და კულტურული ბარიერის მიზეზი. ბათუმის ახლი მეჩეთის ისტორიით გამოჩნდა ახალი ტენდენციაც: ისლამი, როგორც არადომინანტური რელიგია, საჯარო სივრცეში შემოდის ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებული რიტორიკით, კერძოდ, მეჩეთის აშენებისთვის ბრძოლაში, მუსლიმები რელიგიის თავისუფლების და დემოკრატიული სახელმწიფოს პრინციპების დაცვას ითხოვენ. მიუხედავად ამისა, უნდა ითქვას, რომ რელიგიური თუ ეთნიკური შევიწროების ყოველ ფაქტს ჯაჭვური რეაქცია აქვს. ის უმცირესობებში გარიყულობის საერთო ატმოსფეროს ქმნის. უახლესი წლების განმავლობაში გაუცხოების ვერგადალახვის და სახელმწიფოს კონტროვერსული რელიგიის პოლიტიკის გამოვლინებაა 2021 წლის იანვარში სოფელ ბუკნარის მუსლიმ და ქრისტიან მოსახლეობას შორის წარმოქმნილი კონფლიქტი. ყველა აქამდე არსებულ კონფლიქტს სახელმწიფომ უპასუხა არა პრობლემის ძირის ზუსტი იდენტიფიცირებით, სტრატეგიული პოლიტიკით ან სტრუქტურული ცვლილებებით, არამედ, სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახურის „ჩარევით“ და „შეკავებით“. ზოგადად, რელიგიურ და ეთნიკურ უმცირესობებთან დაკავშირებულ საკითხებში უსაფრთხოების ენის გამოყენება, საკუთარი მოქალაქეების სხვა სახელმწიფოს ინტერესების კონტექსტში მოხსენიება, სრულიად აშორებს სახელმწიფოს უმცირესობების ნამდვილ პრობლემებსა და საჭიროებებს.

უმცირესობათა პოლიტიკური ჩართულობა

უმცირესობათა საზოგადოებრივი ინტეგრაციის ხარისხს მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს უმცირესობათა პოლიტიკური ჩართულობა. გარდა იმისა, რომ უმცირესობები თავს უნდა გრძნობდნენ ერთი სუვერენული პოლიტიკური სხეულის ნაწილად, ისინი უნდა მონაწილეობდნენ დემოკრატიული თვითორგანიზებისა და პოლიტიკის წარმოების ინსტიტუციურ პროცესებში. დღეს პოლიტიკურ ცხოვრებაში ეთნიკური უმცირესობების მონაწილეობა სუსტია.[xxii] ამის ხელის შემშლელი ბარიერები კომპლექსური და სისტემურია. შეიძლება დავასახელოთ რამდენიმე მათგანი: საზოგადოების სხვადასხვა სფეროში უმცირესობათა ინტეგრაციის ნაკლებობა; ზოგიერთი ეთნიკური ჯგუფის შემთხვევაში ენობრივი ბარიერი, პოლიტიკური ნების არარსებობა,[xxiii] უნდობლობა სახელმწიფო ინსტიტუტებისადმი; პოლიტიკური საქმიანობის დისკრედიტირებულობა; პოლიტიკური პარტიებისთვის სამართლებრივი სტიმულის არარსებობა, რომელიც წაახალისებდა ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლების რაოდენობის გაზრდას პარტიებში;[xxiv] უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებულ რეგიონებში არაჯანსაღი საარჩევნო პროცესები, მთავრობის მიერ ადგილობრივი ელიტების, მათ შორის, კლანების და რელიგიური ორგანიზაციების „ჩართვა“ რეკრუტირების პროცესში, პარტიების დღის წესრიგში უმცირესობათა თემში პროფესიონალი პოლიტიკოსების აღზრდის ხედვის არარსებობა.[xxv] ცალკე უნდა აღინიშნოს წლების განმავლობაში ჩამოყალიბებული მმართველი პარტიის და ძალოვანი სტრუქტურების კონტროვერსული გავლენა ამომრჩევლის ქცევაზე, რაც უმცირესობებით დასახლებულ რეგიონში მმართველი პარტიისადმი მხარდაჭერით გამოიხატება. ამ ლოიალობის ერთ-ერთი მიზეზია მათი „უმცირესობად“ ყოფნა და გარკვეული დაცულობის შეგრძნების მოპოვების სურვილი.[xxvi]  

2017 წლის ეთნიკურობისა და მულტიკულტურალიზმის შესწავლის ცენტრის (CSEM) კვლევა აჩვენებს, რომ ეთნიკური უმცირესობებით კომპაქტურად დასახლებული მუნიციპალიტეტების მმართველობაში ეთნიკური უმცირესობები სუსტად არიან წარმოდგენილები.[xxvii] აქ ყურადღება უნდა მივაქციოთ არა მხოლოდ რიცხობრივ მაჩვენებელს, არამედ ხარისხობრივსაც და კონტექსტსაც. რადგან ნინოწმინდის რაიონში ეთნიკურად სომხური მოსახლეობა ქმნის თითქმის აბსოლუტურ უმრავლესობას და ეს მაჩვენებელი განაპირობებს საჯარო სამსახურში უმცირესობათა მაღალ წილს.[xxviii] რაც შეეხება პარლამენტში ეთნიკური უმცირესობების რაოდენობას, რომელთა წილი საკანონმდებლო ორგანოში ნამდვილად დაბალია, ეს არ ნიშნავს მათ სრულყოფილ პოლიტიკურ ჩართულობას. როგორც წარსული და ამჟამინდელი გამოცდილება აჩვენებს, პარლამენტარი არ არის რეალური თემის წარმომადგენელი, არამედ ის არის მმართველი პარტიისთვის ყველაზე ლოიალური პირი რეგიონიდან, რომელმაც შეიძლება  სახელმწიფო ენაც არ იცოდეს. ასეთ „პოლიტიკურ ჩართულობას“ თავად უმცირესობათა თემის აქტიური წარმომადგენლები აკრიტიკებენ: „მათ [მმართველ პარტიას] ურჩევნიათ პარლამენტში და საკრებულოში იყვნენ ქართულის არმცოდნე ხალხი, რომელთაც არ ესმით, რაზე მიდის იქ საუბარი და მხოლოდ ის იციან, რომ პულტს დააჭირონ ხელი“.[xxix]

დასკვნა

მოდერნული საზოგადოება მიდრეკილია შეინარჩუნოს არსებული იდენტობის სქემები, ძნელად ეგუება მათ რევიზიას. თუმცა, ახერხებს უმცირესობათა ინტეგრაციის საკითხის პოლიტიკური რეგულაციებით და სამართლებრივი ნორმებით გადაჭრას. უფრო რთული პროცესია კულტურული აღიარება. აქ მნიშვნელოვანია, ეროვნული უმცირესობები არ იყვნენ  „გამოტოვებულნი“ ერის ბიოგრაფიის თანამედროვე თხრობაში. საქართველოს შემთხვევაში ეთნიკური და რელიგიური მრავალფეროვნების ფესვები წარსულშია და ზიარმა წარსულმა, თითქოს, უნდა შექმნას ინკლუზიური კოლექტიური იდენტობის ფუნდამენტი აწმყოში. მართალია, წარსულიდან ხშირად მოვიხმობთ ტოლერანტობის კულტურის მაგალითებს, მაგრამ ისინი დღეს ტურისტული მულტიკულტურალიზმი რესურსად გარდაიქმნება და არ ხდება  მისი დაწყვილება ადამიანის უფლებებთან. ხშირად, ისტორიიდან მოყვანილი ტოლერანტული კულტურის მაგალითები დღევანდელი დისკრიმინაციის ფაქტების ალიბად გამოიყენება.  ამიტომ ჩნდება კითხვა, ხომ არ არის ასეთი ტოლერანტობა ოპტიკური ილუზია, რომელიც წარსულის სურათებს სიზუსტით არ გვიჩვენებს (მათ შორის, უფრო მნიშვნელოვანს და  საამაყოს) და აწმყოშიც აბუნდოვანებს რეალობას?

დღეს არსებულ უმცირესობათა პოლიტიკას თუ ორი სიტყვით დავახასიათებთ, ეს არის კონტროლი და ინდიფერენტულობა – რელიგიური ორგანიზაციების ზედამხედველობა, ხოლო სხვადასხვა ეთნიკურ ჯგუფში მიმდინარე მნიშვნელოვანი სოციო-კულტურული ტრანსფორმაციების და საჭიროებების ვერდანახვა. მიმდინარე პოლიტიკის ხარვეზები თანხმობაშია საზოგადოების ეთნო-რელიგიურ ნაციონალისტურ განწყობებთან, რასაც, თავის მხრივ, ეკლესია აძლევს ტონს. რა თქმა უნდა, ყველა საზოგადოებისთვის გამოწვევაა დომინანტური კულტურის ან რასის ნორმატიულობის გადალახვა. და მაინც, არ გამოვა ერთი ხელით ინტეგრაციის სტრატეგიის შემუშავება და მეორე ხელით ეთნიკური ან რელიგიური უპირატესობის წახალისება. პოსტსაბჭოთა პერიოდში გაძლიერებული ეთნიკური ნაციონალიზმი გავლენას ახდენს იმაზე, რომ უმცირესობები დღეს არ აღიქმებიან თანასწორუფლებიან მოქალაქეებად და ერთი სუვერენული პოლიტიკური სხეულის ნაწილად; აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ ასეთი პოლიტიკური ერთობის ჩამოყალიბების პროცესი, დღეს ერთგვარად ჩიხშია. დამოუკიდებლობიდან ოცდაათი წლის თავზე, არსებობს ძლიერი, განვითარებული, პლურალისტური სამოქალაქო საზოგადოება, მათ შორის, უმცირესობათა თანამონაწილეობით, სადაც ყალიბდება სამოქალაქო ღირებულებები. თუმცა, სამოქალაქო საზოგადოება ჯერჯერობით მარცხდება, სახელმწიფოს ამ ღირებულებებისადმი ერთგულება „აიძულოს“.

სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლებელია არ გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის შეხედულებებს.