რატომ არის კლიმატის საერთაშორისო მოლაპარაკებები მნიშვნელოვანი საქართველოსთვის?

წელს პირველად, კლიმატის უმნიშვნელოვანესი საერთაშორისო სამიტი – COP29 – საქართველოსთან ასე ახლოს – ბაქოში, აზერბაიჯანში იმართება. ღონისძიება თავს მოუყრის ათასობით დელეგატს მთელი მსოფლიოდან, რომელთაც ასობით დამკვირვებელიშეუერთდება, რათა განიხილონ კლიმატის გლობალური მმართველობის არქიტექტურის ძირითადიასპექტები. განსაკუთრებული ყურადღება კი, საერთაშორისო დონეზე კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული ღონისძიებების დაფინანსების საკითხს დაეთმობა. ამ მოლაპარაკებების არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ქვეყნები შეთანხმდნენ, რა წვლილი უნდა შეიტანონ 2015 წლის პარიზის შეთანხმებით დასახული მიზნის მიღწევაში, რომელიც ითვალისწინებს „გლობალურად საშუალო წლიური ტემპერატურის მატების შეზღუდვას პრეინდუსტრიულ მაჩვენებელთან შედარებით, მაქსიმუმ 2°C-ით“, და იმის მცდელობას, რომ საუკუნის დასასრულამდე „საშუალო ტემპერატურის ზრდამ, პრეინდუსტრიულ დონესთან შედარებით, 1,5°C-ს არ გადააჭარბოს“.1

შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოსთვის ეს საკითხები გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა. ერთი მხრივ, იმიტომ, რომ ქვეყანა ბოლო წლებია სულ უფრო მეტად განიცდის კლიმატის კრიზისის უარყოფით ზემოქმედებას, მაგალითად, გახშირებულ წყალდიდობებს, მეწყრებსა და ტყის ხანძრებს2. ამასთანავე, საქართველო მნიშვნელოვანი სატრანზიტო პარტნიორია ევროპისთვის ცენტრალური აზიიდან და სამხრეთ კავკასიიდან ნავთობისა და გაზის მიწოდებაში. COP29-ზე მიღებულმა გადაწყვეტილებებმა შეიძლება გავლენა მოახდინოს საერთაშორისო დაფინანსებაზე წვდომაზე, განახლებადი ენერგიის განვითარების პირობებსა და უფრო ფართო გეოპოლიტიკურ სიტუაციაზე, რადგან კლიმატის ღონისძიებები სულ უფრო მეტად იჯაჭვება ვაჭრობასთან, ინვესტიციებსა და რეგიონულ თანამშრომლობასთან. ამრიგად, მათ შეიძლება საქართველოს ეკონომიკურ და პოლიტიკურ მომავალზე პირდაპირი გავლენა ჰქონდეთ.

მიუხედავად ამისა, კლიმატის კრიზისის შესახებ საერთაშორისო დებატები ხშირად ვერ ახერხებს ქართული საზოგადოების, მედიისა და პოლიტიკური ელიტის ყურადღების მიპყრობას. 2020 წლის „გაეროს განვითარების პროგრამის“ (UNDP) კვლევამ „რას ფიქრობს საქართველოს მოსახლეობა კლიმატის ცვლილების შესახებ?“ აჩვენა, რომ გამოკითხულთა თითქმის 98%-ს სმენია კლიმატის ცვლილების შესახებ, ხოლო დაახლოებით 91% მას კაცობრიობისთვის რეალურ საფრთხედ აღიარებს.3 თუმცა, სხვა აქტუალურ პრობლემებთან შედარებით – როგორებიცაა უმუშევრობა, სიღარიბე, საცხოვრებელი ხარჯების ზრდა, რუსული ოკუპაცია და განათლების დაბალი ხარისხი – გარემოსდაცვითი და კლიმატის საკითხები იშვიათად სახელდება პრიორიტეტულ ათეულში, ან, თუნდაც, 15 ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხის სიაში.4 ეს შეუსაბამობა, სავარაუდოდ, იმით აიხსნება, რომ საზოგადოების ფართო ფენების მიერ ნაკლებადაა გააზრებული კლიმატის კრიზისის ზემოქმედება უფრო ფართო სოციო-პოლიტიკურ და ეკონომიკურ საკითხებზე და კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ მიმართული ღონისძიებების გადაუდებელი აუცილებლობა. გარდა ამისა, კვლევები გვიჩვენებს, რომ მედიასაშუალებები კლიმატს ხშირად „არასერიოზულ“ თემად თვლიან5, ხოლო პოლიტიკოსები ფაქტობრივად არასდროს ან ძალიან იშვიათად ერთვებიან დებატებში კლიმატისა და გარემოსდაცვითი საკითხების თაობაზე.6

ამ მიზეზთა გამო, კლიმატის პოლიტიკის საკითხები, როგორც წესი, განიხილება მხოლოდ ამ საკითხზე მომუშავე მცირე ჯგუფში, რომელშიც შედიან ერთეული გადაწყვეტილების მიმღები პირები, სამინისტროების თანამშრომლები, საერთაშორისო დონორების პერსონალი და რამდენიმე ადგილობრივი გარემოსდაცვითი ორგანიზაცია. ეს განხილვები ხშირად ვერ სცდება ტექნიკურ და ბიუროკრატიულ დეტალებს, როგორებიცაა კონკრეტული სამოქმედო გეგმები ან საკანონმდებლო ცვლილებები და ვერ ფარავს „კლიმატსამართლიანობის“ შესახებ უფრო ფართო დეტალებს. კლიმატსამართლიანობის კონცეფცია კლიმატის ცვლილების ღონისძიებებში სოციალურ, ეკონომიკურ და პოლიტიკურ განზომილებებს მოიაზრებს, მათ შორის, თანასწორობას და ანგარიშვალდებულებას საერთაშორისო დაფინანსების განაწილებაში და კლიმატის კრიზისის არაპროპორციულ გავლენას ღარიბ და დაბალი სოციალური სტატუსის მქონე ჯგუფებზე.

ამგვარად, საზოგადოებრივი დისკუსიების არარსებობა ქმნის მნიშვნელოვან დემოკრატიულ დეფიციტს, რიყავს ფართო საზოგადოებას ძირეული გადაწყვეტილების მიღების პროცესებისგან და აფერხებს კლიმატზე რეაგირების უფრო ინკლუზიურ, გამჭვირვალე მიდგომებს როგორც სახელმწიფო, ისე საერთაშორისო დონეზე. ამ ხარვეზის აღმოსაფხვრელად, ეს სტატია მიმოიხილავს კლიმატსამართლიანობის შესახებ ყველაზე აქტუალურ საერთაშორისო დებატებს და მათ რელევანტურობას საქართველოს სოციო-პოლიტიკურ კონტექსტთან მიმართებით.

რა პოზიცია უჭირავს საქართველოს კლიმატის საერთაშორისო მოლაპარაკებებზე?

საქართველოს, როგორც პარიზის შეთანხმების ხელმომწერ ქვეყანას, აღებული აქვს ვალდებულება, კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლის გლობალურ ინიციატივაში ჩაერთოს „ეროვნულ დონეზე განსაზღვრული წვლილის“ (NDC) მეშვეობით. პარიზის შეთანხმება ქმნის საერთო ჩარჩოს, სადაც თითოეულ სახელმწიფოს შეუძლია თავისი წვლილი შეიტანოს კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლაში მათი ეროვნული გარემოებებისა და შესაძლებლობების გათვალისწინებით. შეთანხმება ასე ცდილობს „ყველაზე ამბიციური ძალისხმევის“ წახალისებას. თუმცა, ის ასევე ხაზს უსვამს განსხვავებას „განვითარებულ“ და „განვითარებად“ ქვეყნებს შორის და კიდევ ერთხელ ადასტურებს განვითარებული ქვეყნების განსაკუთრებულ პასუხისმგებლობას – ხელი შეუწყონ განვითარებად ქვეყნებს ფინანსური დახმარებით, ტექნოლოგიების გადაცემით და მათი შესაძლებლობების განვითარების გზით.

ამრიგად, როგორც განვითარებად ქვეყანას, საქართველოს შეუძლია მიიღოს ფინანსური და ტექნოლოგიური მხარდაჭერა განვითარებული ქვეყნებისგან, რათა შეძლოს სათბურის აირების ემისიების შემცირება ეროვნულ დონეზე (კლიმატის ცვლილების შერბილება) და კლიმატის ცვლილების მოსალოდნელ ზემოქმედებასთან ადაპტაცია. ეს მიდგომა ეხმიანება გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის (UNFCCC-ს) პრინციპს „საერთო, მაგრამ განსხვავებული პასუხისმგებლობებისა და შესაბამისი შესაძლებლობების შესახებ“, რომელიც აღიარებს, რომ კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლა ყველა ქვეყნის მოვალეობაა, თუმცა განვითარებულმა ქვეყნებმა წამყვანი როლი უნდა შეასრულონ მათი ისტორიული ემისიებისა და უფრო დიდი შესაძლებლობების გამო. ეს იმიტომ, რომ ისტორიულად, ემისიების დიდ ნაწილზე პასუხისმგებლობა სწორედ გლობალური ჩრდილოეთის მდიდარ ქვეყნებს ეკისრებათ, ხოლო კლიმატის ცვლილების უმძიმეს ზემოქმედებასთან პირისპირ უმეტესწილად გლობალური სამხრეთის ღარიბი ერები და თემები დგანან, რომელთაც ყველაზე ნაკლები წვლილი აქვთ შეტანილი კლიმატის კრიზისის გამოწვევაში.

შესაბამისად, საქართველოს მსგავსი ქვეყნები ვალდებულნი არიან, კლიმატის საერთაშორისო ქმედებებში „სათანადო წვლილი“ შეიტანონ, მათ მიერ კლიმატის ცვლილების გამოწვევისთვის დაკისრებული პასუხისმგებლობისა და მათ ხელთ არსებული შესაძლებლობების შესაბამისად. მიუხედავად ამისა, სავარაუდოა, რომ განვითარებადი ქვეყნები, რომელთაც უფრო ამბიციური კლიმატის გეგმები აქვთ დასახული, უფრო მეტ საერთაშორისო ფინანსურ მხარდაჭერას მიიღებენ.

რას უნდა ველოდოთ ბაქოს სამიტისგან?

მოსალოდნელია, რომ წლევანდელ COP-ზე, ბაქოში, გაიმართება მნიშვნელოვანი დისკუსიები ისეთ თემებზე, რომელთაც საქართველოსთვის გადამწყვეტი პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს. კონფერენციას საკვანძო მნიშვნელობა ექნება კლიმატთან დაკავშირებული საერთაშორისო დაფინანსების ახალი მიდგომის განსაზღვრაში. ამის გამო, კონფერენციას არაოფიციალურად „კლიმატის ფინანსების COP-ი“ უწოდეს. კლიმატის ფინანსები ზოგადად გულისხმობს „ადგილობრივ, ეროვნულ ან ტრანსნაციონალურ სახსრებს – საჯარო, კერძო და ალტერნატიული დაფინანსების წყაროებიდან, რომლებიც ხელს უწყობს კლიმატის ცვლილების პრობლემების გადასაჭრელად გატარებულ შემარბილებელ და საადაპტაციო ქმედებებს“.7 საერთაშორისო დებატებში, მდიდარი ქვეყნების მიერ გამოყოფილი ფინანსები,  ღარიბ ქვეყნებში კლიმატის ცვლილების წინააღმდეგ გასატარებელი ღონისძიებების ძირითად ხელის შემწყობად ითვლება.8

2009 წლის კოპენჰაგენის კლიმატის სამიტზე (COP15), განვითარებულმა ქვეყნებმა მიზნად დაისახეს, რომ 2020 წლიდან ყოველწლიურად 100 მილიარდი აშშ დოლარი მოეზიდათ, რათა მხარი დაეჭირათ განვითარებადი ქვეყნების საჭიროებებისთვის. თუმცა, ამ მიზნის განხორციელება საკმაოდ ნელა მიმდინარეობდა და, ზოგიერთი შეფასების თანახმად, ის მხოლოდ 2022 წელს იქნა მიღწეული.9 ამის მიუხედავად, კლიმატის დაფინანსების მექანიზმები კრიტიკის ქარცეცხლში მოექცა, რადგან ისინი დიდწილად სესხის სახით გასცემენ თანხებს, რაც იწვევს განვითარებადი ქვეყნების ისედაც მძიმე საგარეო ვალის ტვირთის უფრო მეტად გაზრდას.10 COP29-ზე მთავარი მოლაპარაკებები შეეხება „ახალი კოლექტიური რაოდენობრივი მიზნის“ (New Collective Quantified Goal, NCQG) დაგეგმვას, რომელიც 2025 წლის შემდეგ განვითარებადი ქვეყნების მხარდაჭერის ახალ ფინანსურ მიზანს გულისხმობს. ბაქოში მთავარი საკითხიც სწორედ ის იქნება, თუ როგორ შეიძლება კლიმატის ფინანსების მექანიზმებმა უკეთ ასახონ იმ ქვეყნების მზარდი საჭიროებები და პრიორიტეტები, რომლებიც ერთდროულად დგანს კლიმატის ცვლილების მზარდი ზემოქმედებების, მუდმივი სიღარიბისა და ჭარბვალიანობის წინაშე.11

ბაქოს სამიტის კიდევ ერთი მთავარი საკითხი ენერგეტიკული გარდაქმნაა. მოსალოდნელია, რომ დისკუსიები წიაღისეული საწვავის მოხმარების ეტაპობრივ ამოღებასა და განახლებადი ენერგიის წყაროებზე გადასვლის სტრატეგიებზე იქნება ორიენტირებული. ამ საკითხების სტრატეგიული და პოლიტიკური წონის გათვალისწინებით, ენერგეტიკული პრიორიტეტები აშკარად სცდება სათბურის აირების ემისიების შემცირების ტექნიკურ მხარეებს და იკვეთება უფრო ზოგად სოციო-პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და გეოპოლიტიკურ საკითხებთან, რომლებიც ბაქოში კლიმატის მაღალი დონის მოლაპარაკებებზე მნიშვნელოვან ზეგავლენას მოახდენს.

ამ კონტექსტში, საინტერესოა ვიკითხოთ: რატომ არის კლიმატის საერთაშორისო მოლაპარაკებები მნიშვნელოვანი საქართველოსთვის?

კლიმატის ფინანსების წყაროები საქართველოში 

განვითარებად ქვეყნებს, მათ შორის საქართველოს, ეროვნული კლიმატის ღონისძიებების მხარდასაჭერად საერთაშორისო დაფინანსების მოპოვება თეორიულად სხვადასხვა წყაროდან შეუძლიათ.12 მათ შეუძლიათ ისარგებლონ საერთაშორისო გრანტებით, რომლებსაც გასცემენ კლიმატის ფონდები, როგორებიცაა „გლობალური გარემოსდაცვითი ფონდი“ (GEF), „კლიმატის მწვანე ფონდი“ (GCF), „ადაპტაციის ფონდი“ (AF) და მომავალი „ზარალისა და ზიანის  ფონდი“ (FRLD). ასევე, მათ შეუძლიათ აიღონ სესხები შეღავათიანი და საბაზრო პირობებით გლობალური ფინანსური ინსტიტუტებისგან, მაგალითად, მსოფლიო ბანკისგან. თუმცა, განსაკუთრებით საგულისხმოა, რომ ამჟამად საერთაშორისო დონეზე კლიმატის ფინანსების მხოლოდ ერთი მეოთხედია ხელმისაწვდომი გრანტების სახით, უმეტესობას კი სესხების სახე აქვს.13

OECD-ის მონაცემების მიხედვით, 2008-2021 წლებში საქართველოსთვის მიწოდებული კლიმატთან დაკავშირებული განვითარების მთლიანი ფინანსების მხოლოდ 21% იყო გრანტების სახით, 79% – სესხების, დანარჩენი 1% კი, აქციებისა და წილების სახით კოლექტიური საინვესტიციო ფონდებიდან.14 ამ სესხების მნიშვნელოვანი ნაწილი გაიცა საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების მიერ, როგორებიცაა „ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკი“ (EBRD), „აზიის განვითარების ბანკი“ (ADB) და „ევროპის საინვესტიციო ბანკი“ (EIB), ასევე, ისეთი პარტნიორების მიერ, როგორებიცაა გერმანია, საფრანგეთი და ევროკავშირის ინსტიტუტები. აქედან ყველაზე დიდი წილი ენერგეტიკის სექტორზე იყო მიმართული. კერძო დონორებმა, მათ შორის, ფონდმა „გრამინ კრედი აგრიკოლ“ და „ჰიულეტის ფონდმა“, ასევე მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს, როგორც საქართველოს კრედიტორებმა, განსაკუთრებით საბანკო და საფინანსო მომსახურების სფეროში.

უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოში იკვეთება შემდეგი ტენდენცია: „მწვანე“ ფინანსები ენერგეტიკის სექტორში ძირითადად ჰიდროელექტროსადგურების განვითარებას ხმარდება. ჰიდროენერგეტიკა მიმზიდველია როგორც ადგილობრივი, ისე უცხოელი, კერძო ინვესტორებისთვის, ნაწილობრივ ქვეყანაში არსებული ხელსაყრელი პოლიტიკური გარემოსა და ადგილობრივი ბანკების მიერ გაცემული „მწვანე კრედიტების“ გამო (რაც საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტების მიერ მხარდაჭერილი ინიციატივაა).15 ქვეყნის განვითარების საერთაშორისო პარტნიორები, როგორებიც არიან EBRD და ADB, ასევე უწყობენ ხელს მსგავს ინვესტიციებს. ამჟამად ხორციელდება რამდენიმე ჰიდროელექტროსადგურის ფართომასშტაბიანი პროექტი, რომლებიც მათი დახმარებით ფინანსდება.16

სესხებზე დაფუძნებული კლიმატის ფინანსები სერიოზული კრიტიკის საგანია საერთაშორისო კლიმატსამართლიანობის შესახებ დებატებში. მსგავსი მიდგომა ფაქტობრივად აიძულებს განვითარებად ქვეყნებს, როგორებიცაა საქართველო, თავად გაიღონ ფინანსური ხარჯები კლიმატის ცვლილებასთან საბრძოლველად, მიუხედავად იმისა, რომ კლიმატის კრიზისში მათ მიერ შეტანილი წვლილი შედარებით მცირეა. შეიძლება ითქვას, რომ კლიმატის დაფინანსების სესხზე დაფუძნებული მიდგომა ეწინააღმდეგება UNFCCC-ის პრინციპს „საერთო, მაგრამ განსხვავებული პასუხისმგებლობის“ შესახებ. განვითარებადი ქვეყნების წარმომადგენლები კლიმატის საერთაშორისო მოლაპარაკებებში მუდმივად ითხოვენ გადასვლას ძირითადად გრანტებზე დაფუძნებულ დაფინანსებაზე, რათა თავიდან აიცილონ საგარეო ვალის ტვირთის დამძიმება იმ ქვეყნებისთვის, რომლებსაც ისედაც უჭირთ ვალის მდგრადი დონის შენარჩუნება.

თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ კლიმატის სესხები ზრდის საგარეო ვალს, მათი საშუალებით შესაძლებელი ხდება უფრო ფართომასშტაბიანი ინვესტიციების მოზიდვაც, რაც მხოლოდ გრანტების მეშვეობით გაჭირდება. ამგვარ სიტუაციაში, დონორებმა სულ მცირე უნდა უზრუნველყონ, რომ დაკრედიტების პირობები სამართლიანი და გამჭვირვალე იყოს, რისი საჯაროდ მოთხოვნაც შესაძლოა არ იყოს მარტივი საქართველოს მსგავს ქვეყნებში, სადაც საზოგადო დებატები კლიმატის კრიზისზე ისედაც მწირია. საჯარო ანგარიშვალდებულების ნაკლებობა ზრდის უპასუხისმგებლო სესხებისა და დაკრედიტების შანსებს. ამის გამო შესაძლოა, რომ „მწვანე“ სესხები უპირველეს ყოვლისა მორგებული იყოს საერთაშორისო და ადგილობრივი დამფინანსებლების ვიწრო ინტერესებზე, მოსახლეობისა და გარემოს ინტერესების ხარჯზე.17

კრიტიკული ხარვეზები: ადაპტაციიდან შერბილებამდე

გლობალურად კლიმატის ფინანსების განაწილება კლიმატის ადაპტაციასა და შერბილებას შორის დიდწილად დაუბალანსებელი რჩება. „კლიმატის პოლიტიკის ინიციატივის“ ანალიზი გვიჩვენებს, რომ ბოლო წლებში კლიმატის ფინანსების მნიშვნელოვანი ზრდის მიუხედავად, ადაპტაციისთვის განკუთვნილი ფინანსების წილი შემცირდა.18 2019-2020 წლებში ადაპტაციის ფინანსებმა კლიმატის მთლიანი ფინანსების მხოლოდ 7% შეადგინა, ხოლო 2021-2022 წლებში 5%-მდე დაეცა. ეს დისბალანსი კლიმატსამართლიანობის ერთ-ერთი სერიოზული გამოწვევაა, რადგან იგი ასახავს მდიდარი ქვეყნების უუნარობას საკმარისი რესურსები გამოყონ ადაპტაციისთვის. შედეგად, ქვეყნები და საზოგადოებები, რომელთაც კლიმატის ცვლილებაზე ყველაზე ნაკლები პასუხისმგებლობა ეკისრებათ, – ძირითადად გლობალურ სამხრეთში, – რჩებიან შესაბამისი უნარების გარეშე, რაც მათ კლიმატის ცვლილების მზარდ ზემოქმედებასთან გასამკლავებლად სჭირდებათ. UNDP-ის 2023 წლის „ადაპტაციაში არსებული ხარვეზის ანგარიშმა“ გვიჩვენა, რომ განვითარებადი ქვეყნების ადაპტაციის ფინანსური საჭიროებები 10-18-ჯერ აღემატება არსებულ საერთაშორისო საჯარო ფინანსურ ნაკადებს.19 ადაპტაციის ღონისძიებების არასაკმარისი დაფინანსება ამწვავებს კლიმატმოწყვლადობას, რამაც შეიძლება გლობალური უთანასწორობა კიდევ უფრო განამტკიცოს.

საქართველოში შერბილებისა და ადაპტაციის დაფინანსების განაწილების შესახებ დეტალური მონაცემების არარსებობა ართულებს ამ ორ კრიტიკულ მიმართულებას შორის კლიმატის ფინანსების ზუსტი განაწილების განსაზღვრას. თუმცა, ქვეყნის „მეოთხე ეროვნულ შეტყობინებაში გაეროს ჩარჩო კონვენციისადმი“ ნათქვამია, რომ „2013 წლიდან მოყოლებული საქართველომ რაოდენობრივად და თანხობრივად გაცილებით მეტი პროექტი განახორციელა კლიმატის ცვლილების შერბილების მიმართულებით, ვიდრე ადაპტაციის მიმართულებით. ამავე დროს, იკვეთება, რომ შერბილების ნაწილში ფინანსური ტიპის დახმარება აჭარბებს ტექნიკურ და შესაძლებლობის გაძლიერებისკენ მიმართულ დახმარებას, მაშინ, როდესაც საადაპტაციო და გამჭოლ პროექტებში ფინანსური ტიპის დახმარება შედარებით მცირეა“.20

ზოგიერთი სხვა ინდიკატორიც ნათელს ჰფენს არსებულ სიტუაციას. 2022 წლის UNDP-ის ანგარიში გვიჩვენებს, რომ 2010-2019 წლებში საქართველოში კლიმატთან დაკავშირებული ორმხრივი დაფინანსების მიმღები ძირითადი მიმართულებები იყო ენერგეტიკული ინფრასტრუქტურა (45%), წყლის რესურსები (17%), სოფლის განვითარება (12%) და სოფლის მეურნეობა (7%).21 ენერგეტიკულ ინფრასტრუქტურაზე აქცენტი მიუთითებს იმაზე, რომ ამ ფინანსების მნიშვნელოვანი ნაწილი მიმართულია შერბილების ღონისძიებებზე, რადგან ენერგეტიკული პროექტები, როგორც წესი, ემისიების შემცირებაზეა ორიენტირებული. იგივე ანგარიში ხაზს უსვამს მნიშვნელოვან ხარვეზს საქართველოს ადაპტაციის მიზნების მისაღწევად საჭირო ფინანსური ინვესტიციების საჭიროებების გაგებაში, რაც ხელს უშლის საადაპტაციო ღონისძიებების სახელმწიფო ბიუჯეტში ინტეგრაციის მცდელობებს და შესაძლოა შეზღუდოს შესაბამისი სახსრების ხელმისაწვდომობა.

ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ საქართველოს ჯერ კიდევ არ გააჩნია „ადაპტაციის ეროვნული გეგმა“ (NAP). ბოლო წლებში საერთაშორისო დონორებმა მნიშვნელოვანი მხარდაჭერა გაუწიეს სახელმწიფო ინსტიტუტებს კლიმატის პოლიტიკის შემუშავებაში. ეს მოიცავს „კლიმატის ცვლილების სტრატეგიას და სამოქმედო გეგმას“22 (მიღებულს 2021 წელს გერმანიის მთავრობის მხარდაჭერით) და „დაბალემისიიანი განვითარების გრძელვადიან კონცეფციას“ (მიღებულს 2023 წელს ევროკავშირისა და გაეროს განვითარების პროგრამის დახმარებით).23 თუმცა, ეს ინიციატივები მიმართულია შერბილებაზე. 2020 წელს საქართველოს გარემოს დაცვისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტრომ „კლიმატის მწვანე ფონდს“  წარუდგინა NAP პროცესის წინსვლისკენ მიმართული პროექტი, „მზადყოფნის ღონისძიებების“ დასაფინანსებლად.24 მიუხედავად იმისა, რომ პროექტი დამტკიცდა, ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში ამ განხრით უმნიშვნელო პროგრესი იქნა მიღწეული. შეიძლება ითქვას, რომ დონორების მხრიდან ადაპტაციის ფინანსების მიმართ პროაქტიული მიდგომის არარსებობა ართულებს სახელმწიფო ინსტიტუტების მიერ ამ კრიტიკული საკითხის პრიორიტეტიზაციას, რის შედეგადაც ქვეყანას არ გააჩნია მყარი საფუძველი ადაპტაციის მზარდი საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად.

„საქართველოს მეოთხე ეროვნული შეტყობინება გაეროს ჩარჩო კონვენციისადმი“ ხაზს უსვამს მნიშვნელოვან ხარვეზს ქვეყნის ადაპტაციის ინფრასტრუქტურაში. მაგალითად, საქართველოს ერთ-ერთი ყველაზე დიდი პრობლემაა ბუნებრივი კატასტროფების რისკების იდენტიფიკაციის, ადრეული გაფრთხილებისა და რეაგირების ერთიანი, კოორდინირებული სისტემის არარსებობა. ასეთი სისტემების მნიშვნელობა ფასდაუდებელია, თანაც იმის გათვალისწინებით, რომ კლიმატის ცვლილებასთან ერთად ბუნებრივი კატასტროფების რისკი იზრდება.

2023 წელს შოვში ჩამოწოლილი მეწყერი ერთ-ერთი მაგალითია იმისა, თუ როგორ შეიძლება მსგავსი კატასტროფის შედეგების შერბილება მზადყოფნისა და რეაგირების მექანიზმების გაუმჯობესებით. შოვის ტრაგედიის შემდეგ საჯარო დისკუსიაში საზოგადოების სხვადასხვა წევრებმა სახელმწიფო ინსტიტუტები და მთავრობა მწვავედ გააკრიტიკეს მზადყოფნისა და რეაგირების არასწორი მართვის გამო.25 რამდენადაც კლიმატის ცვლილება კიდევ უფრო ამწვავებს ამ რისკებს, წვდომა ადაპტაციის მიმართულებით კლიმატის ადეკვატურ დაფინანსებაზე სულ უფრო აქტუალური ხდება. თუმცა, რადგან ადაპტაციისთვის გლობალურად გამოყოფილი ფინანსები ისედაც შეზღუდულია, საქართველოსნაირ ქვეყნებს უწევთ კონკურენციაში შესვლა მცირე კუნძულოვან სახელმწიფოებსა და ყველაზე ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებთან, რომლებიც პოტენციურად უფრო მწვავე გამოწვევების წინაშე დგანან.

საქართველო კვლავ მეტწილად დამოკიდებულია საერთაშორისო დონორებზე როგორც ფინანსების, ასევე შესაძლებლობების განვითარების მხრივ კლიმატთან დაკავშირებული პოლიტიკის, ნორმატიული აქტების შემუშავებისა და ინსტიტუციური გაძლიერების მიმართულებით. ეს დამოკიდებულება მჟღავნდება კლიმატის ცვლილების თანმიმდევრული ეროვნული პოლიტიკის არარსებობაში, რის გამოც კლიმატის საკითხები, მიუხედავად მკაფიო თემატური კავშირებისა, არ არის ინტეგრირებული უფრო ფართო სახელმწიფო პოლიტიკაში, როგორიცაა, მაგალითად, საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სტრატეგია „ეკონომიკა-2030“. დონორების მიერ პროცესის მართვადი დიდი როლი ხშირად კლიმატის ცვლილების საკითხის იზოლირებას იწვევს და ამ თემას ქვეყანაში მიმდინარე ფართო პოლიტიკური დისკუსიებისგან აცალკევებს.26 ამავდროულად, კლიმატის და გარემოსდაცვითი სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციების უმეტესობა უცხოურ დაფინანსებაზეა დამოკიდებული, რაც კლიმატის პოლიტიკის შემუშავებაზე ადგილობრივი ჩართულობის ხარისხს აქვეითებს.

ამ ისედაც რთულ კონტექსტში, ბოლოდროინდელმა პოლიტიკურმა მოვლენებმა საქართველო დამატებითი რისკების წინაშე დააყენა. 2024 წლის მაისში პარლამენტის მიერ მიღებული, სადავო კანონი „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ ნებისმიერ სამოქალაქო საზოგადოებას ან მედიაორგანიზაციას, რომელიც თავისი დაფინანსების მინიმუმ 20%-ს უცხოეთიდან იღებს, „უცხოური ძალის ინტერესების გამტარებლის“ იარლიყს აკერებს. ამ კანონმა, რომელიც კრიტიკის საგნად იქცა 2012 წელს მიღებულ, ანალოგიურ რუსულ კანონთან მსგავსების გამო, საქართველოს მთავრობასა და მის დასავლელ პარტნიორებს შორის ურთიერთობა დაძაბა. შედეგად, ევროკავშირმა და შეერთებულმა შტატებმა, ქვეყნის ხელისუფლების ევროინტეგრაციის გზიდან გადახვევით შეშფოთებულებმა, გარკვეული პროექტების დაფინანსება შეაჩერეს. სულ ახლახან ევროკომისიამ გამოაცხადა, რომ საქართველოს 120 მილიონ ევროზე მეტი ოდენობის დაფინანსებას შეუჩერებს.27

საპარლამენტო არჩევნების სადავო შედეგების გამოცხადების შემდეგ, რომელშიც, ოფიციალური მონაცემების მიხედვით, მმართველმა პარტია „ქართულმა ოცნებამ“ ხმების 53.9% მიიღო, საარჩევნო პროცედურებში დარღვევებისა და ამომრჩეველთა დაშინების ფონზე, ევროკომისიამ განაცხადა, რომ არ გახსნის საქართველოსთან ევროკავშირის წევრობის მოლაპარაკებების დაწყების პროცედურას, თუ ქვეყანა საგარეო კურსს არ შეცვლის.28 საბოლოოდ, საქართველოს მთავრობის პასუხისმგებლობაა შეზღუდოს მზარდი ავტორიტარიზმი, უზრუნველყოს არჩევნების გაყალბების ბრალდების საფუძვლიანი გამოძიება და შეცვალოს ბოლოდროინდელი ანტიდასავლური კურსი, რათა შესაძლებელი გახადოს წინსვლა ამ მიმართულებით. თუმცა, თუ საქართველოსა და ქვეყნის დასავლელ პარტნიორებს შორის ურთიერთობები დაძაბული დარჩება ან კიდევ უფრო გაუარესდება, შესაძლოა ველოდეთ დაფინანსების კიდევ უფრო შემცირებას, რაც ქვეყნის ისედაც სუსტ მზადყოფნას კლიმატის ცვლილების ზეგავლენასთან კიდევ უფრო აუარესებს.

კლიმატის საერთაშორისო ღონისძიებების (გეო)პოლიტიკა

იმის გათვალისწინებით, რომ საქართველოს კლიმატის ფინანსები ძირითადად სესხებზეა დაფუძნებული და მიმართულია ენერგეტიკის სექტორში შერბილების ღონისძიებებზე, აუცილებელია საერთაშორისო კლიმატსამართლიანობის დებატების კიდევ ერთი საკვანძო საკითხის – სამართლიანი ენერგეტიკული გარდაქმნის კონცეფციის განხილვა. სამართლიანი ენერგეტიკული გარდაქმნა ზოგადად გულისხმობს, კლიმატის კრიზისის მოსაგვარებლად, წიაღისეული საწვავებიდან (ქვანახშირი, ნავთობი და გაზი) განახლებად ენერგიის წყაროებზე (ქარი და მზე) ისე გადასვლას, რომ ეს პროცესი იყოს დემოკრატიული და ინკლუზიური.29 სხვაგვარად რომ ვთქვათ, გარდაქმნა ისედაც მოწყვლადი ჯგუფების კიდევ უფრო მარგინალიზებას კი არ უნდა იწვევდეს, არამედ შესაძლებლობას აძლევდეს მათ, ენერგიის უფრო სუფთა წყაროებზე გადასვლით სარგებელი მიიღონ.

საქართველოს უკავია გადამწყვეტი პოზიცია, როგორც სატრანზიტო კვანძს, რომელიც ცენტრალურ აზიასა და სამხრეთ კავკასიას ევროპასთანაკავშირებს, განსაკუთრებით საერთაშორისო საგზაო და მილსადენი ინფრასტრუქტურის მეშვეობით.30 ამ სტრატეგიულმა როლმა კიდევ უფრო დიდი მნიშვნელობა შეიძინა 2022 წელს უკრაინაში რუსეთის სრულმასშტაბიანი შეჭრის შემდეგ, რამაც საქართველო უმნიშვნელოვანეს ალტერნატიულ სავაჭრო მარშრუტად აქცია. ქვეყნის ეს ახალი პოზიცია მნიშვნელოვანია ევროპის ენერგეტიკული უსაფრთხოებისთვის და შეუძლია ეკონომიკური უსაფრთხოების გაძლიერება რეგიონის მასშტაბით.31 საქართველოს მთავრობამ ასევე დიდი რესურსები ჩადო ჩინეთის „სარტყლისა და გზის ინიციატივის“ფარგლებში ქვეყნის როლის განსამტკიცებლად.32 2024 წლის მაისში საქართველოს ეკონომიკის მინისტრმა გამოაცხადა კიდეც, რომ ჩინური კონსორციუმი ანაკლიაში სტრატეგიულ ღრმაწყლოვან პორტსააშენებს, რაც ხაზს უსვამს საქართველოს პოტენციალს გახდეს უმნიშვნელოვანესი მაკავშირებელი რგოლი ევროპასა და ჩინეთს შორის.33

ამჟამად, საქართველოს სამმა სტრატეგიულმა სავაჭრო პარტნიორმა: ევროკავშირმა, აშშ-მა და ჩინეთმა, ე.წ. ნულოვანი ემისიის მიზანი დაისახეს34, რაც გულისხმობს მათ მიერ გამოყოფილი სათბურის აირების ემისიების დაბალანსებას სხვა ემისიების შთანთქმით. ამის გათვალისწინებით, სუფთა ენერგიაზე მოთხოვნა სავარაუდოდ გაიზრდება, განსაკუთრებით ევროკავშირში. საქართველოს სტრატეგიული სავაჭრო ინფრასტრუქტურა მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ქვეყნის გეოპოლიტიკურ პოზიციონირებაში, თუმცა ეს მოვლენები გვიჩვენებს, რომ ასევე საჭიროა ქვეყანა კლიმატის გლობალური პოლიტიკის ახალ ლანდშაფტში გრძელვადიანი პერსპექტივების გათვალისწინებით ორიენტირებდეს.

საინტერესოა, რომ მაშინ, როდესაც ქართული პოლიტიკური ელიტა არ ინტერესდება კლიმატის გლობალური მმართველობის გეოპოლიტიკით, და ქართულ მედიაში კლიმატის თემის გაშუქება ჯერ კიდევ „არასერიოზულად“ მიიჩნევა, საქართველოს მთავრობა უხმაუროდ ცდილობს სუფთა ენერგიაზე ევროპის მზარდი მოთხოვნით სარგებელი ნახოს. ამის ერთ-ერთი მაგალითია საქართველოს მთავრობის გეგმა – ჰიდროელექტროსადგურების განვითარებისთვისმდინარეების მაქსიმალური ათვისების თაობაზე. მთავრობის გეგმა მიზნად ისახავს არა მხოლოდ შიდა მოთხოვნის დაკმაყოფილებას და ენერგეტიკული უსაფრთხოების გაძლიერებას, არამედ ჭარბი ენერგიის წარმოებას ევროკავშირში ექსპორტისთვის.35 მაგალითად, შავი ზღვის წყალქვეშა კაბელის პროექტი მიზნად ისახავს ევროკავშირისთვის ალტერნატიული, სუფთა ენერგიის წყაროს მიწოდებას.36 მსოფლიო ბანკმა ახლახან დაამტკიცა ინვესტიცია 35 მილიონი აშშ დოლარის ოდენობით ამ პროექტის მოსამზადებელი საქმიანობისთვის.37

ევროკავშირში სუფთა ენერგიაზე მზარდი მოთხოვნა უდავოდ აჩენს შესაძლებლობებს საქართველოსთვის. თუმცა, ამავდროულად, მნიშვნელოვანი გამოწვევებიც აშკარავდება. კრიტიკულად მნიშვნელოვანია, რომ  განახლებადი ენერგიის ფართომასშტაბიანი ინფრასტრუქტურის დაგეგმვისა და მშენებლობის დროს უზრუნველყოფილ იქნეს კლიმატსამართლიანობა, რათა ენერგეტიკული გარდაქმნა მოხდეს სამართლიანად, ანუ ისე, რომ ამ პროცესიდან სარგებელი, პირველ რიგში, ქვეყანამ და მისმა მოსახლეობამ მიიღოს. სხვაგვარად, არსებობს მაღალი რისკი იმისა, რომ ენერგეტიკული გარდაქმნამ ძირითადი სარგებელს მოუტანოს მდიდარ ევროპულ ქვეყნებს ან ცალკეულ ადგილობრივ ინვესტორს, ხოლო საქართველოს მოსახლეობა ფართო სოციალური და ეკონომიკური სარგებლის გარეშე დარჩეს. 

საქართველოში ეს არ არის ჰიპოთეზური სცენარი. ჰიდროენერგეტიკა რჩება უაღრესად სადავო საკითხად ფართომასშტაბიანი პროექტებისადმი ადგილობრივი თემების ძლიერი წინააღმდეგობის გამო. მსგავს პროექტებზე მოლაპარაკებები დონორებსა და საქართველოს მთავრობის წარმომადგენლებს შორის უმაღლეს პოლიტიკურ დონეზე მიმდინარეობს ხოლმე, რის გამოც, ხშირად, ძირითადი საკითხები, რაც ადგილობრივების პროტესტს იწვევს – იქნება ეს გარემოსთვის მიყენებული ზიანი თუ სოციალურ-ეკონომიკური უსამართლობები – ჩვეულებრივ, ყურადღების მიღმა რჩება. ზოგიერთი დამკვირვებლის აზრით, სახელმწიფო სულ უფრო მეტად გარანტიას აძლევს ინვესტორებს, რომ ადგილობრივი პროტესტი პროექტების განხორციელებას აღარ შეაფერხებს.38

განახლებადი ენერგიის განვითარება აუცილებელია პარიზის შეთანხმების მიზნების მისაღწევად. თუმცა, ქვეყნისთვის უაღრესად მნიშვნელოვანია, რომ ჯერ განსაზღვროს, რას ნიშნავს საქართველოსთვის სამართლიანი ენერგეტიკული გარდაქმნა. ეს მოითხოვს სერიოზული საზოგადოებრივი და პოლიტიკური დიალოგის წარმართვას, რაც გამოწვევაა იმის გათვალისწინებით, რომ კლიმატის ცვლილების შესახებ დისკუსიები არ არის საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ დღის წესრიგში. სამართლიანი გარდაქმნის მკაფიო ხედვის გარეშე, საქართველო დგება რისკის წინაშე, რომ ენერგეტიკულმა გარდაქმნამ, აღმოფხვრის ნაცვლად, არსებული უთანასწორობა გააღრმაოს. 

საქართველომ ყურადღება უნდა მიაქციოს კლიმატის გლობალურ დებატებს

ეს სტატია აანალიზებს, თუ რა მნიშვნელობა აქვს საქართველოსთვის 2024 წლის ბაქოს კლიმატის სამიტს. კლიმატსამართლიანობის შესახებ გლობალურ დიალოგში აქტიური მონაწილეობა აუცილებელია; ამის გარეშე საქართველოს UNFCCC-ის დონეზე ხელსაყრელი პოლიტიკური გადაწყვეტილებების გატანის შესაძლებლობები არ ექნება. ჩართულობის გარეშე შესაძლოა ქვეყანა და მისი მოსახლეობა მდგრადი მომავლისკენ მიმართულ მეტად მნიშვნელოვან გარდაქმნის პროცესს ჩამორჩეს. 

საქართველოს მაგალითზე, ტექსტში ხაზგასმულია გამოწვევები, რომელთა წინაშეც არაერთი დონორზე დამოკიდებული ქვეყანა დგას. ეს ქვეყნები ცდილობენ ეკონომიკურ, სოციალურ, პოლიტიკურ და გეოპოლიტიკურ პრობლემებთან ერთდროულად გამკლავებას, რამაც მათი ყურადღება შეიძლება მოადუნოს კლიმატის საკითხებზე გადამწყვეტი გლობალური დიალოგების მიმდინარეობისას. მათი მონაწილეობა კი აუცილებელია, რადგან კლიმატის გლობალური მართვის დემოკრატიული, „ქვემოდან ზევით“ მიმართული მიდგომის გარეშე, პასუხისმგებლობიანი და გამჭვირვალე ღონისძიებების განხორციელება მნიშვნელოვნად შეფერხდება.

სტატიაში გამოქვეყნებული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლებელია არ გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის შეხედულებებს.