მუზეუმი ისტორიის სამსახურში: საცავიდან აგორამდე

2021 წელს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის მხარდაჭერით ორგანიზაციამ „ჩვენ ვიკვლევთ“  ჩაატარა კვლევა, საქართველოში ისტორიისა და მისი სწავლებისადმი ახალგაზრდების დამოკიდებულებების გასაცნობად.[1] შედეგების ანალიზის კვალდაკვალ შემუშავდა რიგი რეკომენდაციებისა, რომლებიც, ფართო გაგებით, საისტორიო დისციპლინაში დღეს მიმდინარე ცვლილებებსა და საქართველოში ისტორიის გადააზრების საჭიროებებს ეხმიანება: კერძოდ, აღნიშნულია, რომ სწორხაზოვანი თხრობის გვერდით უნდა გაჩნდეს  მრავალშრიანი თხრობა; აბსოლუტური ჭეშმარიტებების ძიების პროცესს შეენაცვლოს წარსულის ინტერპრეტირებასა და შეფასებაზე ორიენტირებული მიდგომები; სოციალური, კულტურული და ყოველდღიურობის ისტორიით დაბალანსდეს გმირული სულისკვეთებით გამსჭვალული ეროვნული ეპოსები დიდ მეფეებზე, მათ სამხედრო წარმატებებზე და სხვ.[2] ეს მოსწავლეებსა და სტუდენტებს საშუალებას მისცემს, გადალახონ ორი უკიდურესობა: ერთი მხრივ, მითების დასწავლის, ხოლო მეორე მხრივ, მშრალი ფაქტების დამახსოვრების (რაც, საბოლოო ჯამში, რა თქმა უნდა, ამახინჯებს ჩვენი წარსულის უაღრეს კომპლექსურობას) და ჩაერთონ წარსულის გააზრების უფრო შემოქმედებით პროცესში.

ამ თვალსაზრისით, ჩემთვის განსაკუთრებით საინტერესოა დასახელებული კვლევის მე-4 თავი, რომელიც საისტორიო ცოდნის მიღების ფორმალურ და არაფორმალურ წყაროებს განიხილავს.[3] ჩემი მიზანი ამ შემთხვევაში არ არის მიზეზშედეგობრივი კავშირების დადგენა ინფორმაციის მიმწოდებელ მედიუმსა და ახალგაზრდების აღქმებს შორის. თავისთავად, რთულია, ემპირიულად განისაზღვროს, თუ რა გავლენას ახდენს სასკოლო სახელმძღვანელოები, პრესა, საოჯახო ალბომები თუ ბებიების მონათხრობი, ძეგლები თუ მუზეუმები ახალგაზრდების მსოფლმხედველობაზე; თანაც, როგორც ნაშრომის პრეზენტაციაზე კვლევის ავტორებთან გასაუბრებისას გაირკვა, ფორმალური თუ არაფორმალური განათლების ეს სივრცეები მათ მიერვე იყო ასარჩევი ვარიანტების სახით მიწოდებული რესპონდენტებისათვის. თუმცა, საგულისხმო შედეგებია თითოეულ ცვლადთან მიმართებით. დავიწყოთ ბოლოდან: მეოთხე თავის დასასრულს, საუბარია ახალგაზრდების დამოკიდებულებებზე ისეთი თემების ირგვლივ, რომლითაც ასეა გაჯერებული ჩვენი ისტორიოგრაფია და საჯარო სივრცე: ერები, სახელმწიფოები, საბჭოთა წარსული, ქართული კულტურა. პირველ რიგში, უნდა ითქვას, რომ ეს მყარი კატეგორიებია და აქამდე იშვიათად თუ დასმულა შეკითხვა: რას ვგულისხმობთ ქართულ კულტურაში, რას ვგულისხმობთ საბჭოთა წარსულში, რატომ საქართველოს ისტორია და ა.შ. შესაბამისად, ახალგაზრდების რეაქციებიც მოქცეულია სქემაში, რომელიც გმირის სახე-ხატს უკვე წინასწარვე განსაზღვრავს: რესპონდენტები გმირებად ქვეყნის გამაერთიანებლებსა და დამცველებს, მეფეებსა და საზოგადო მოღვაწეებს ასახელებენ და უპირისპირებენ მათ ქვეყნის მოღალატეებს.[4]

ცოდნის მიღების წყაროებზე რომ გადავიდეთ, ინფორმაციის მოპოვების ახალგაზრდებისათვის სანდო წყაროთა შორის, კვლევის თანახმად, მუზეუმს ერთ-ერთი წამყვანი ადგილი უჭირავს: „აბსოლუტური უმრავლესობისთვის სანდოა ინფორმაცია მუზეუმებიდან და ისტორიული ადგილებიდან (86%)“.[5] არც ეს არის გასაკვირი, რადგან მუზეუმი ინახავს და განკარგავს ერის იდენტობის განმსაზღვრელ მატერიალურ კულტურას. ამასთან, ჩვენს რეალობაში, მუზეუმი, ერთი შეხედვით, ობიექტურ ცოდნას ქმნის წარსულის შესახებ და ავრცელებს მას ავთენტიკური ნივთების დამთვალიერებლის წინაშე წარმოდგენით. სინამდვილეში, შეგროვებისა და გამოფენის არსებული პრაქტიკებით ის წარსულის გადამუშავების ტრადიციულ ჩარჩოებს კვლავაწარმოებს ამ პროცესის  იდეოლოგიური განზომილებების მიჩქმალვით.

აქვე, გამოკითხვის თანახმად, ახალგაზრდები მუზეუმს თუმცა ენდობიან, მას უფრო იშვიათად მიმართავენ, ვიდრე, მაგალითად, მათთვის ნაკლებად სანდო ინტერნეტსა და მედიას.[6] ჩვენ ნელ-ნელა ვეჩვევით, ეჭვის თვალით შევხედოთ ინტერნეტში გავრცელებულ ინფორმაციას და ამის კარგი მაგალითია (ძირითადად აკადემიურ წრეებში, თუმცა უკვე ფართო საზოგადოებაშიც) ვიკიპედიის, როგორც ცოდნის მედიუმის მიმართ კრიტიკული დამოკიდებულება. საინტერესოა, რა იწვევს ამას: ვიკიპედიაში გამოქვეყნებული ინფორმაცია ნაკლებად არის ინსტიტუციონალიზებული და ღიაა ნებისმიერი მომხმარებლისათვის, მის შექმნაში საკუთარი წვლილი შეიტანოს. მუზეუმების მისამართით კი, როგორც წესი, ნაკლებად ვსვამთ ამგვარ შეკითხვებს, რასაც მათი ისტორიულად აღიარებული სტატუსი და აქ დაცული არტეფაქტების ძალა განაპირობებს.  საისტორიო გამოფენაზეც ნივთი წარმოდგენილია, როგორც სამხილი გარკვეული „სინამდვილის“ დასასაბუთებლად. ეს ყველაფერი კი, საბოლოოდ, ხელს გვიშლის გავიგოთ წარსული მთელი თავისი მრავალწახნაგოვნებით.

მიმართვიანობის დაბალი სიხშირეც[7] გასაგებია, რადგან ყოველი ვიზიტი წინასწარ დაგეგმვასა და მეტი რესურსის გაღებას მოითხოვს, ვიდრე რამდენჯერმე დაწკაპუნება ინტერნეტში საჭირო ინფორმაციის მოსაძიებლად. თუმცა, საქართველოში დღევანდელი სამუზეუმო და საგამოფენო პოლიტიკაც თავის მხრივ ნაკლებად უწყობს ხელს მოქალაქეების აქტიურ ჩართულობას აქ დაგროვილი კოლექციების იმგვარი გაზიარებით, რაც დამთვალიერებელს კურატორის, ფონდის მცველისა თუ სხვა მეცნიერ-თანამშრომლის თანასწორუფლებიანად აქცევდა. ეს აუცილებელია თავად მუზეუმისთვისაც, რადგან თანამედროვეობის გამოწვევების წინაშე, მას აუდიტორიის  მხარდაჭერის გარეშე ძალიან გაუჭირდება თავისი როლისა და ფუნქციების გადაფასება. ხოლო თუკი ამას შეძლებს, ძალიან დაეხმარება საზოგადოებას საკუთარი ისტორიისა და ზოგადად საისტორიო დისციპლინის რაობის გადააზრებასა და კრიტიკული აზროვნების  განვითარებაში.

მიმდინარე სტატიაში მიზნად ვისახავ, ზემოხსენებულ კვლევასთან დიალოგში, აგრეთვე, ჩემი ეთნოგრაფიული დაკვირვებების ფარგლებში დაგროვილი გამოცდილებითა  და გეტინგენში ახლად გახსნილი მუზეუმით – „ფორუმი ცოდნა“ შთაგონებულმა ავხსნა მუზეუმების მნიშვნელობა როგორც ისტორიის კრიტიკული გააზრების, ისე სამოქალაქო განათლების კუთხით.

ცოდნის მატერიალობა და მუზეუმი, როგორც საცავი

ტრადიციულ ისტორიოგრაფიაში წერილობითი საარქივო წყაროების დიქტატს დღეს, თანდათანობით, უპირისპირდება ალტერნატიული წყაროები და მათი დამუშავების სხვადასხვა ინტერდისციპლინური მეთოდი. ამას აქვს ინტელექტუალური, პრაქტიკული და მორალური წინაპირობები. მაგალითად, ცოდნა წერილობითი ისტორიის არმქონე ხალხებზე სწორედ მათ მატერიალურ კულტურაში, ზეპირსიტყვიერებაში, ფოლკლორსა თუ ცოცხალ ტრადიციებშია გაბნეული. თუმცა, ეს მხოლოდ მათ არ ეხება, ვისაც დროის აღქმისა და წარსულის ფიქსაციის დასავლურისაგან განსხვავებული კულტურა აქვს; ეს, გარკვეულწილად, ყოველი ჩვენგანის ყოველდღიურობაცაა. ვინახავთ სხეულით, სივრცის მოწყობით, ქმედებით, შეგრძნებებით, ფოტოებს ვიღებთ თვალებით და ძველი და ახალი ერთმანეთში ირევა ყოველ მომდევნო შთაბეჭდილებაში (ეს კი დროის სწორხაზოვნების იმ კანონებთან მოდის წინააღმდეგობაში, რასაც ისტორიოგრაფიამ ასე მიაჩვია ჩვენი ცნობიერება). ამ ყველაფერს იმპლიციტური ცოდნა შეიძლება დავარქვათ. თავად ცოდნა კი, უნდა გვახსოვდეს, რომ არ მოიცავს მხოლოდ სამეცნიეროს, ხოლო ზღვარი სამეცნიეროსა და არასამეცნიეროს შორის, მართალია, ინსტიტუციონალიზებულია, ხშირად მყიფე და ამბივალენტური შეიძლება იყოს. და რადგან პირველი თანდათანობით და ფარულად ამოიზარდა მეორისაგან, მეცნიერების არსისა და მისი ფუნქციონირების მექანიზმების გაგება რთულია ამ ორი ტიპის ცოდნას შორის ისტორიული კავშირების გაუმჟღავნებლად. აქ კი ხშირად ჩვენ თვალწინ იშლება ძალადობის კვალი, ჩაგრულთა მიერ შექმნილი და შემდეგ დაკარგული ცოდნის ფრაგმენტები, რომელთა შეკოწიწება და აღდგენა დღეს თითქმის შეუძლებელია ეთნოგრაფიული კვლევის გარეშე, მხოლოდ წერილობითი წყაროების მოშველიებით. ამ თვალსაზრისით,  ნივთებს  ფასდაუდებელი სამსახურის გაწევა შეუძლიათ ჩვენთვის.

მეტიც, ტრადიციული გაგებით სამეცნიერო ცოდნაზე დასაკვირვებლადაც, საჭიროა შევხედოთ მის მატერიალურ ასპექტებს, რადგან არ არის საკმარისი გავეცნოთ თუნდაც ამომწურავად, თუ რა წერია მეცნიერებათა აკადემიების წესდებებში, სამეცნიერო საბჭოს დებატების სტენოგრამებში, დისერტაციებსა თუ ლექციებში.[8] მკვლევრები, პირველ რიგში, საკუთარ პრაქტიკებზე თუ დავფიქრდებით, ამას იოლად გავიაზრებთ: ცოდნას, რომელსაც დღეს ვქმნით, ჩვენი პერსონალური კომპიუტერები და მეხსიერების ჩიპები შეინახავენ. იმის უნახავად, თუ რა ტიპის ხელსაწყო იყო 21-ე საუკუნის კომპიუტერი, რომელშიც მიმდინარე სტატიას ვამუშავებდი და ვწერდი, მომავალი თაობის ისტორიკოსებს და ზოგადად ჩემი, როგორც ერთი რიგითი მკვლევრის ბიოგრაფიით დაინტერესებულთ ძალიან გაუჭირდებათ ჩემი სამუშაო პრაქტიკის აღდგენა. უფრო ზოგადი სურათის აღსადგენადაც, ანუ ჩვენს დროში საისტორიო ცოდნის წარმოების კანონზომიერებათა გასააზრებლადაც, ნივთებს ყოველთვის რაღაც განსხვავებული საზრისის გაზიარება შეუძლიათ მომავალი თაობებისათვის. კომპიუტერი დიდ გავლენას ახდენს იმაზე, თუ როგორ ვახარისხებ წყაროებს, ლიტერატურას, რას ვინახავ და რას ვშლი: მისი კლავიატურა, ტევადობა, სისწრაფე, წონაც კი, ერთგვარი კომენტარია, მაგალითად, ჩემს სოციალურ მდგომარეობაზე: რამდენად მაქვს შესაძლებლობა, მსუბუქი მაკბუქი შევიძინო და ეს ნივთი მუდამ თან ვატარო, რაც შემიმცირებდა საარქივო მასალების გადამუშავების დროს და შეცვლიდა მათი დამუშავების დინამიკასაც. ყველა ეს ტექნიკური და, ერთი შეხედვით, ბანალური დეტალი, საბოლოო ჯამში, აუცილებლად განსაზღვრავს იმას, თუ რა გამოვა თუნდაც ამ სტატიიდან და ზოგადად ჩემი შექმნილი  ტექსტებიდან. ტექსტის წაშლა-აღდგენის ფუნქციაც ხომ სიუჟეტის სხვაგვარად დალაგების საშუალებას იძლევა, სიუჟეტი კი, როგორც ჰეიდენ უიაიტი გვიხსნის, ისტორიის ეპისტემოლოგიაა, რადგან არ არსებობს ისტორიკოსის არგუმენტი სიუჟეტის მიღმა (რაც აახლოებს ისტორიას ლიტერატურასთან, რასაკვირველია იმ განსხვავებით, რომ ისტორია არ არის ფიქცია), რაც გამოარჩევს ამ დარგს სხვა მომიჯნავე დისციპლინებისაგან.[9]

ძალზე პირობითად, ჩვენი ლეპტოპების თუ ტელეფონების გაქრობისაგან დაცვა და მომავალი ისტორიკოსების, ეთნოგრაფების თუ უბრალოდ დაინტერესებული მოქალაქეებისათვის მათზე ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა მუზეუმის მოვალეობაა. საუბარია მუზეუმზე, რა ფორმითაც ის ჩვენამდე მოვიდა. თუმცა მოხვდება თუ არა რიგითი მკვლევრის ლეპტოპი ანაც, მაგალითად, 90-იანი წლების რაიმე კუსტარული ხელსაწყო იმ კოლექციებთან, სადაც ვახტანგ VI-ის ასტროლაბი ინახება, ეს სამუზეუმო პოლიტიკაზეა დამოკიდებული, ვისი და რა ისტორიის შენახვასა და გადარჩენას ისახავს ის მიზნად.

არქეოლოგიური გათხრების დროსაც კი, გავრცელებული პრაქტიკაა, ნატეხების, ნივთის ნაწილების, – რომელთაც, მიჩნეულია, რომ „საისტორიო ღირებულება“ არ გააჩნიათ, – მიწაში უკან დამარხვა, რადგან ფონდებში ადგილი შეზღუდულია. შესაბამისად, ნივთის არტეფაქტად „მონათვლა“ არქეოლოგებსა და მუზეუმის ბიუროკრატებს შორის ხანგრძლივი მოლაპარაკებების შედეგია. ამას მოსდევს შერჩევის, სისტემატიზებისა და კოლექციების შესწავლის მრავალგანზომილებიანი და ხანგრძლივი პროცესი.

თუკი შეგროვების ტრადიციების შეცვლა ერთბაშად შეუძლებელია, ჩვენ დაინტერესებულნი უნდა ვიყოთ, სულ მცირე, ავალაპარაკოთ მუზეუმები პროცესის შერჩევითობაზე, რადგან სწორედ ეს განსაზღვრავს სამუზეუმო ფონდებსა და საგამოფენო სივრცეებში მიღებული ცოდნის სანდოობას.

მუზეუმის ისტორია საცავიდან აგორამდე

თანამედროვე გაგებით, მუზეუმი აგროვებს, ინახავს, რიგითი მოქალაქისათვის გასაგებ ენაზე გადათარგმნის ცოდნასა და „მაღალ კულტურას“ და მისი გავლით დამთვალიერებელს დემოკრატიული, სეკულარული სახელმწიფოს ღირებულებებს გადასცემს. ამასთან, ის იმპერიალისტური და ნაციონალური კონტექსტების რთული ურთიერთმიმართების სიღრმიდანაა ამოზრდილი. დონა ჰარავეი[10], ლონდა შიბინგერი[11], ტონი ბენეტი[12], შერონ მაკდონალდი[13], ალბერტ გუაფო[14] თავიანთ ტექსტებში კრიტიკულად მიმოიხილავენ შეგროვებისა და რეპრეზენტაციის კოლონიურ ფორმებს, მათ რასობრივ და გენდერულ განზომილებებს.

პირველი ეროვნული მუზეუმები განმანათლებლობის გარიჟრაჟზე შეიქმნა, თუმცა აქ გამოფენილი ნივთები ჯერ (ამ პერიოდში საფონდო და საგამოფენო სივრცეები არ იყო გაყოფილი) ვიწრო სამეცნიერო საზოგადოებისა და ზოგადად მაღალი ფენების  წარმომადგენელთათვის იყო მხოლოდ ხელმისაწვდომი.[15] მუზეუმში ეცნობოდნენ ახალ აღმოჩენებს, კოლონიებიდან შემოტანილ ცხოველთა და მცენარეთა ეგზოტიკურ ჯიშებს. აქ გამოიყოფოდა სახეობათა ჯგუფები და ქვეჯგუფები, ახარისხებდნენ მინერალებსა და ადამიანის სხეულის ნაწილებსაც კი, სამეცნიერო თეორიებით კოლონიალიზმისათვის ზურგის გასამაგრებლად. შესაბამისად, მუზეუმი იყო პოლიტიკური პროექტი, რომლის სამიზნე აუდიტორია მსოფლიო გარდაქმნების კვალდაკვალ შეიცვალა. ბოლოს კი, ბურჟუაზიული საჯარო სფეროდან[16] ის ფორმალურად ყველასათვის ღია ადგილად იქცა, თუმცა დღემდე ინარჩუნებს ელიტურ პროფილს: სივრცეები ისე მოეწყო, რომ ექსპონატებთან წვდომა შეიზღუდა. თუკი მანამდე ნივთები გამოფენილი იყო ძირითადად ვიტრინების გარეშე, შეიძლებოდა არტეფაქტების ხელით შეხება და მათი გემოს გასინჯვაც კი,[17] ახლა წარმოიქმნა ახალი ბარიერები ვიტრინების, მეთვალყურეებისა და ქცევის მკაცრი პროტოკოლის სახით. გამოფენებსაც განსხვავებული ფუნქცია მიენიჭა: ახლა უკვე დაბალი სოციალური ფენების აღზრდის, დისციპლინირებისა და მათში პატრიოტული სულისკვეთების გაღვივებით საერთო ღირებულებების მქონე ნაციის გამოწრთობისა. ამას მუზეუმი ახერხებდა დამთვალიერებელზე მძლავრი ემოციური ზემოქმედებით, უზარმაზარი ტილოებისა და წარსულის შთამბეჭდავი რელიკვიების საშუალებით, რაც ხელშესახებსა და ადვილად აღსაქმელს ხდიდა „წარმოსახვით“[18] ეროვნულ ერთობას იმ პირობებში, როდესაც წერა-კითხვა ჯერ კიდევ არ იყო ფართოდ გავრცელებული. ამგვარად, მუზეუმის განვითარება ასახავს საზოგადოებრივ იერარქიებს. ეროვნული მუზეუმებიც, რომლებიც აზიასა და დანარჩენ სამყაროში ფრანგული და ზოგადევროპული მოდელების კვალზე აღმოცენდნენ[19], დღემდე რჩებიან ამ ფარული იერარქიების მქონე, კონსერვატულ  დაწესებულებებად (უფრო სწორი იქნებოდა, გვეთქვა, ქსელებად).  

სიმონ ჯანაშიას სახელობის ისტორიის მუზეუმი თავს კავკასიური მუზეუმის მემკვიდრედ წარმოადგენს, რადგან ამ უკანასკნელის კოლექციები და არქივები იმპერიის რღვევის შემდგომ მის ბაზაზე დაარსებული სახელმწიფო მუზეუმის ხელში გადავიდა. ამით ისტორიის მუზეუმი თავს რეგიონულ მოთამაშედაც მოიაზრებს, თუმცა მრავალფეროვანი კოლექციების მიუხედავად, საგამოფენო ნარატივი ისეა აკინძული, რომ ის წმინდად ქართულ ამბავს გვიყვება, იქნება ეს საგანძურის თუ საბჭოთა ოკუპაციის გამოფენა. სეიფში უძველეს სამარხებში მოპოვებული ვიზუალურად მომნუსხველი ექსპონატები ისეა დალაგებული, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე ჩვენს უწყვეტ მოსახლეობასა და უძველეს ქართველებად წოდებული ხალხების ცივილიზებულობას გაუსვას ხაზი. ოკუპაციის გამოფენა, რომელიც ჩვენი უახლესი ისტორიის ტრავმულ ეპიზოდს ასახავს, წართმეული დამოუკიდებლობიდან აღდგენილ დამოუკიდებლობამდე მოვლენათა უწყვეტი ჯაჭვის ჩვენებით საქართველოს, კერძოდ კი, მის პოლიტიკურ, კულტურულ და სასულიერო ელიტას წარმოადგენს ბოლშევიკური აგრესიის ექსკლუზიურ მსხვერპლად.

გამოფენა ისტორიის თხრობის წერილობითი, ზეპირი თუ ვიზუალური ფორმებისაგან განსხვავებული, მრავალდონიანი მედიუმია, რომელიც პრინციპში ამ ყველაფერს მოიცავს, მაგრამ მეტია, ვიდრე რეპრეზენტაციის აღნიშნულ დონეთა მარტივი ჯამი. სივრცეში მოძრაობით, ექსპონატის ჭვრეტით, კურატორის ტექსტების გაცნობით, გიდის მონათხრობისათვის ყურის მიგდებით, სურნელის შეგრძნებითა და ფერების აღქმით დამთვალიერებლები ისტორიის განსხვავებულ შრეებს მოიხელთებენ.

იმისათვის, რომ  გამოფენა  სპექტაკლს არ დაემსგავსოს, კურატორმა დიზაინის მოშველიებით აქ მოცემული ნივთების საერთო თხრობიდან ამოღება და ცალკე წაკითხვა უნდა გახადოს შესაძლებელი: რა ნივთია, რა პირობებში მოიპოვეს, როგორ მოხვდა მუზეუმის კოლექციაში. როგორც, მაგალითად, არქეოლოგისათვის არის გადამწყვეტი ნივთის აღმოჩენის კონტექსტი, ასევე, დამთვალიერებლისათვის არის მნიშვნელოვანი ექსპონატის წარმომავლობის შესახებ ინფორმაციის გაცნობა. ამასთან, საინტერესოა, თუ  როგორ იყო ის ადრე გამოფენილი და რა გამოხმაურებები ჰქონდა მაშინდელ პუბლიკაში. ეს მნიშვნელოვანია, რადგან „ისტორიულად“ სახელდებულ ნივთებს გარკვეული ტიპის სამეცნიერო და ღირებულებრივ წესრიგზე აქვთ პრეტენზია და აუცილებელია მათი დესაკრალიზება იმის სააშკარაოზე გამოტანით, თუ როგორ იცვლება მნიშვნელობები განსხვავებული ისტორიული აქტორების ხელში; აგრეთვე, ფონდებში, გამოფენის კონცეფციასთან, ფიზიკურ გარემოსთან ანაც მეზობლად მოთავსებულ სხვა ნივთებთან მიმართებით. გამოფენებმა ეს პირობები უნდა გააშიშვლონ და ჩართონ დამთვალიერებლები პროცესში, როგორც ინფორმირებული და პასუხისმგებლიანი თანაკურატორები. ასევე, უნდა დავუშვათ, რომ ვიზიტორებსაც შეიძლება, ჰქონდეთ კომპეტენტური აზრი იმის შესახებ, თუ სად იქნებოდა თუნდაც არქეოლოგიური ექსპონატის განლაგება მიზანშეწონილი და რატომ.

ცვლილებები ხანგრძლივი ისტორიის მქონე მუზეუმებში ზოგადად ნელა მოდის, რადგან უზარმაზარი კოლექციებით, ფონდებითა და მათი მოვლის საუკუნოვანი ტრადიციებით მუზეუმი ერთ-ერთი ყველაზე მოუქნელი და ცვლილებებისათვის დახურული ადგილია. მეორე მხრივ, თავად მის წიაღშივე მოიპოვება უხვად რესურსი მისი რთული მემკვიდრეობის გადასააზრებლად, რადგან აქ დაგროვილი ნივთები წარმოადგენენ, ხშირ შემთხვევაში, ჯერ იმპერიების, შემდგომ კი ერი-სახელმწიფოების იდეალიზებული ქრონიკების „ურჩ“ მოწმეებს, რომლებიც მოაცილეს თავიანთ თავდაპირველ გარემოს. სიმონ ჯანაშიას მუზეუმის შემთხვევაში ამას ემატება ისტორიის კიდევ ერთი შრე: საბჭოთა მმართველობა. შესაბამისად, აქ დაცულ ნივთებსაც აქვთ სხეული და ბიოგრაფიები, რომლებიც, თუკი ნიუანსურად მივუდგებით, ხშირად აცდენილნი არიან ისტორიის სახელმძღვანელოებსა და გამოფენებში წარმოდგენილი სწორხაზოვანი თხრობის დრამატურგიას. მუზეუმის თანამშრომლებსა და ფართო საზოგადოებას კარგად შეუძლიათ ამ რესურსის გამოყენება. მაგალითისათვის, ეთნოგრაფიული კოლექციები, რომელთა გამოფენა გუშინ დომინანტი ჯგუფების ძალაუფლების დემონსტრირებასა და გამყარებას ემსახურებოდა, დღეს ახლებურად შეიძლება იყოს გააზრებული და ამეტყველებული. ამგვარი ანალიზი, ასევე, დაგვეხმარებოდა ახლებურად წარგვემართა დისკუსია იმის გარშემო, თუ რამდენად ექცევა ქართული გამოცდილება პოსტკოლონიურ კონტექსტში. და აქვე დაისმის მნიშვნელოვანი კითხვა იმის შესახებ, თუ ვის მიუწვდება ხელი ფონდებზე, ვინ აკონტროლებს იქ შენახულ ცოდნას და არის თუ არა მათი განკარგვისას დანარჩენი საზოგადოების, განსაკუთრებით კი, პერიფერიებისა და წარსულში ხმაწართმეული ინდივიდების პერსპექტივა გათვალისწინებული.

როგორ დავაინტერესოთ ახალგაზრდები მუზეუმით

დამთვალიერებლები ყოველდღე ვერ ივლიან მუზეუმში, თუმცა, მუზეუმებს თავიანთი კოლექციების გაციფრებით, კატალოგებზე ხელმისაწვდომობის გაზრდით, ნივთზე ფონდის მცველთა კომენტარის მედიაში გავრცელებით შეუძლიათ თვითონ შევიდნენ ოჯახებსა და საგანმანათლებლო დაწესებულებებში, მით უმეტეს, რომ ორგანიზაციის „ჩვენ ვიკვლევთ“ (WeResearch) კვლევის თანახმად, ონლაინმუზეუმები უკვე სარგებლობენ ახალგაზრდებში პოპულარობით.[20] სასკოლო და საუნივერსიტეტო კურიკულუმებში კი შესაძლებელია, ჩავრთოთ კურსები მუზეუმებზე, დავალებები ეთნოგრაფიული დღიურის წარმოებაზე, საგამოფენო სივრცესა და კონკრეტულ ექსპონატებზე დაკვირვების წახალისებით; საგამოფენო კონცეფციის კრიტიკული წაკითხვით (თუმცა წაკითხვის მეტაფორას ფენომენოლოგიური მიდგომები აკრიტიკებენ იმ გაგებით, რომ სამუზეუმო გამოცდილება ტექსტად ვერ ითარგმნება): რა არის გამოფენილი, როგორ და რატომ? როგორი სივრცეა მუზეუმი, რა ემოციას იწვევს კონკრეტული გამოფენის მონახულება? რას გვიყვება ის წარსულზე, აწმყოსა და მომავალზე? ახალგაზრდები უნდა ეწვიონ ფონდებს, სხვადასხვა სამუზეუმო განყოფილებას და მეცნიერთა სამუშაო სივრცეებს; დააკვირდნენ, თუ როგორ გამოიყურება არტეფაქტი რესტავრაციამდე და მის შემდგომ. შეხედონ რესტავრატორებს, როგორ სუფთავდება და მუშავდება ნივთი, შეიგრძნონ პროცესის პროზაულობა, რათა მიეჩვიონ ცოდნის ესთეტიკურ წესრიგზე კრიტიკულ რეფლექსიას და ამგვარად,  თვითკრიტიკასაც. ამ კუთხით, მუზეუმი არა მხოლოდ ანალიტიკური სივრცე, არამედ სამოქალაქო განათლების მნიშვნელოვანი ცენტრია. სწორედ ამიტომ, სკოლებმა განსაკუთრებით აქტიურად უნდა ითანამშრომლონ ფონდებისა და გამოფენის კურატორებსა და მეცნიერ-თანამშრომლებთან.

ახალგაზრდებს უნდა მიეცეთ სტიმული, მოჰყვნენ თავიანთ ისტორიებს გამოფენების საშუალებით, რადგან არსებობს ისტორიის თხრობის მრავალი საშუალება და მეთოდი: ისტორია ხომ არ არის მხოლოდ წერილობითი მატიანე?! ამგვარი მიდგომა მათ როგორც საკუთარი ქვეყნის, ისე მსოფლიო ისტორიის უფრო ღრმად შესწავლის ენთუზიაზმს გაუჩენს და შეაყვარებს საგანს მის წიაღში საკუთარი შემოქმედებითი უნარების აღმოჩენის გზით.

ამასთან, ნივთებს აქვთ ძალა, გააღვივონ სოლიდარობა და ემპათია და ადამიანებს თავი აგრძნობინონ რაღაც ერთობის ნაწილად, მაშინ როდესაც ნებისმიერ მოქალაქეს შეეძლება გამოფენილი თუ კოლექციებში დაცული არტეფაქტებიდან რომელიმესთან მაინც საკუთარი თავის გაიგივება. ისტორია არ არის მხოლოდ სახელოვანი მეფეებისა და ელიტების პოლიტიკური ცხოვრების შესახებ მონოგრაფიები, ის ჩვენი საყვარელი ბებიების, ბაბუების, მათი ბებიებისა და ბაბუების ამბავია, მათი ჯაფის, ბრძოლის, შეცდომების, ტანჯვისა და იმედების სარბიელი, ეს მაგიური ენერგია კი ჩაბუდებულია მათ ნაქონ ნივთებში, რომლებიც წარსულთან ახლო ემოციური კავშირის დამყარებაში გვეხმარება.

 რა არის ისტორია და რატომ მუზეუმი?

ისტორია თითოეული ჩვენგანის შეხვედრის წერტილია წარსულთან. მას შეიძლება ვქმნიდეთ პარკში უზარმაზარი სამასწლოვანი ხის ჩრდილში მოკალათებულები, ძველი შენობის ნანგრევებთან ჩაფიქრებულები, საეკლესიო ზარების ხმას მიყურადებულები ყოველი დღის ერთსა და იმავე დროს, თუკი დაგვებადება შეკითხვები: რა ადგილი ჰქონდა ამ ხეს საუკუნეების წინ აქ მცხოვრები ადამიანებისათვის და პირიქით, როგორ ცვლიდნენ ეს უკანასკნელნი თავიანთ გარემოსა და ლანდშაფტს; რის მანიშნებელი იყო და რა განცდებს აღძრავდა ზარების ხმა შუა საუკუნეების ქრისტიანსა თუ სხვა რელიგიის წარმომადგენელში? დღეს, როდესაც ისტორია სულ უფრო ხშირად გამოიყენება ახალი ომების გაჩაღებისა და საზოგადოებრივი აზრის მანიპულაციის იარაღად, ახალგაზრდები ყოველმხრივ უნდა აღვჭურვოთ შესაბამისი უნარებით, რათა მათ შეძლონ კანონიზებულ ტექსტებში, ურბანულ სივრცეებში, მუზეუმებსა და ოჯახებში მიღებული საისტორიო ცოდნის მეტადონეების გარჩევა იმაზე მსჯელობით, თუ როგორ იქმნება ეს ცოდნა. ამოცანა, ცხადია, ბევრად სცდება წყაროების კრიტიკულად წაკითხვის მნიშვნელოვნებას და ერთხელ მივიწყებული ფიგურების გაცოცხლების აუცილებლობას. მუზეუმებს კი ნამდვილად შეუძლიათ ამ ამოცანის დაძლევაში საზოგადოებისთვის დახმარების გაწევა და იმ ნდობის გამართლება, რომელსაც მათ „ჩვენ ვიკლევთ“ კვლევის ახალგაზრდა რესპონდენტები უცხადებენ.

სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლებელია არ გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის შეხედულებებს.

ბიბლიოგრაფია

WeResearch; საქართველოს ახალგაზრდები და ისტორია, გამოცდილების, დამოკიდებულებებისა და ღირებულებების კვლევა; დეკემბერი, 2021. კვლევა ხელმისაწვდომია ონლაინ: https://ge.boell.org/sites/default/files/2022-04/Youth%20and%20History.pdf; ბოლო ნახვის თარიღი: 20.10.2022.

Anderson, Benedict; Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (Revised Revision); Verso, London, New York, 2006.

Bennett, Tony; Der Ausstellungskomplex in: Der Documenta 14 Reader München: Prestel Verlag, 2017.

Bennett, Tony; The Birth of the Museum: history, theory, politics; Routledge, 1995; pp. 89-95

Classen, Constance; Museum Manners: The sensory Life of the Early Museum; in: Journal of Social History

Vol. 40, No. 4; Summer, 2007; Oxford University Press; pp. 895-914

Gouaffo, Albert; Prince Dido of Didotown. Human Zoos in Wilhelmine Germany. Strategies of Self-Represantations under the Othering Gaze, in: Robbie Aitken/Eve Rosenhaft (eds.), Africa in Europe. Studies in Transnational Practice in the Long Twentieth Century, Liverpool; 2013; pp. 19–33

Haraway, Donna (1984); Teddy Bear Patriarchy. Taxidermy in the Garden of Eden; In: Social Text 11; pp. 20–64

Macdonald, Sharon Jeannette (ed.); A companion to Museum Studies; Blackwell companions in cultural studies; Blackwell Publishing; 2011.

Schiebinger, Londa; Plants and Empire. Colonial Bioprospecting in the Atlantic World; Harvard: Harvard Univ. Press; 2007.

White, Hayden; The Structure of Historical Narrative, 1972 in: Hayden White; Tropics of Discourse: essays in cultural criticism; John Hopkins Univ. Press; 1990; p. 119

[1] WeResearch; საქართველოს ახალგაზრდები და ისტორია, გამოცდილების, დამოკიდებულებებისა და ღირებულებების კვლევა; დეკემბერი, 2021. კვლევა ხელმისაწვდომია ონლაინ: https://ge.boell.org/sites/default/files/2022-04/Youth%20and%20History.pdf; ბოლო ნახვის თარიღი: 20.10.2022.