რა ღირებულებები შეიძლება გააძლიეროს ახალგაზრდებში ისტორიის სწავლებისას უმცირესობათა კულტურის რეპრეზენტაციამ? რა მნიშვნელობა შეიძლება ჰქონდეს საქართველოს ისტორიის, როგორც სხვადასხვა კულტურის შეხვედრისა და შერწყმის ადგილის შესწავლას? სტატიაში გამოთქმულია ვარაუდი, რომ ისტორიის სწავლებისას კულტურული და თუნდაც გეოგრაფიული არეალის გაფართოება „სხვა ქალაქებსა“ და „სხვა გმირებზე“, ცოდნას უფრო მრავალფეროვანს, სიღრმისეულსა და ღირებულს ხდის.
„ვინ ააშენა შვიდკარიბჭიანი თებე?
წიგნებში მეფის სახელია მხოლოდ.
(...) ახალგაზრდა ალექსანდრემ დაიპყრო ინდოეთი,
ლაშქრობაში ის იყო მხოლოდ?
ბერტოლტ ბრეხტი[1]
უფლება წარსულზე
2022 წლის 4 ოქტომბერს ქართველმა კათოლიკეებმა[2] ფატიმის ღვთისმშობლის ქანდაკების მომლოცველობის რიტუალი შეასრულეს ქუთაისში. მსვლელობის დროს მომლოცველები ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხარების სახელობის მართლმადიდებლურ ტაძართანაც მივიდნენ. ტაძარი მე-19 საუკუნეში კათოლიკე ქართველებმა ააშენეს, რომელიც 1862 წელს ეკურთხა ყოვლადწმინდა ქალწული მარიამის უბიწოდ ჩასახვის სახელზე.[3] საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის მიტროპოლიტმა იოანემ ტაძარში შესვლის თხოვნაზე კათოლიკეებს წინასწარ უარი უთხრა. მრევლმა იმ ქუჩაზე ჩავლა, სადაც ეს ეკლესია მდებარეობდა, ტაძრის ტერიტორიაზე შესვლის გარეშე გადაწყვიტა. ადგილზე მისულებს ტერიტორია, „ყოველი შემთხვევისთვის“, გამაფრთხილებელი ლენტით შემოსაზღვრული დახვდათ. როგორც ქუთაისის კათოლიკე ეკლესიის წინამძღვარმა, გაბრიელ ბრაგანტინიმ აღნიშნა, მათთვის ასეთი „დახვედრა“ შეურაცხმყოფელი იყო.[4] ეს ამბავი დღევანდელი რელიგიური და საზოგადოებრივი მდგომარეობის მრავალ ასპექტს გვიჩვენებს. ამ შემთხვევაში, სტატიაში მხოლოდ ერთ საკითხზე გავამახვილებთ ყურადღებას.
შეცვლიდა თუ არა ადამიანთა დამოკიდებულებას განსხვავებული აღმსარებლობის ადამიანებისადმი, ისტორიის უფრო სიღრმისეული, მრავალფეროვანი ცოდნა; ხელს შეუწყობდა თუ არა განსხვავებული კულტურების გაგებას, საქართველოს ისტორიის, როგორც სხვადასხვა კულტურის შეხვედრისა და შერწყმის ადგილის შესწავლა; გახდიდა თუ არა ადამიანებს უფრო წინააღმდეგობის გამწევს წარმოსახვითი საფრთხეების მიმართ?! მხოლოდ ვვარაუდობ, რომ ქუთაისში ზემოთ აღნიშნული ინციდენტის გამო უხერხულობის განცდა მეტ ადამიანს ექნებოდა, თუ სახელმძღვანელოში წაიკითხავდა იოსებ ოცხელზე (1865-1919). მისი თვით ყველაზე სქემატური ბიოგრაფიიდან გაიგებდა, რომ მან 1892 წელს ქუთაისში დააარსა დასავლეთ საქართველოში პირველი კერძო „ქართული საჩვენებელი საბავშვო ბაღი მოსამზადებელი კლასით“; გაეცნობოდა მის ძალისხმევას, ქუთაისის ქართულ სათავადაზნაურო სკოლას მინიჭებოდა გიმნაზიის სტატუსი;[5] გარდა ამისა, გაიგებდა, თუ როგორ ეხმარებოდა ღარიბ მოსწავლეებს ინდვიდუალურად თუ სტიპენდიის დაწესებით, რა როლს ასრულებდა ქართული სახელმძღვანელოების შექმნასა და გამოცემაში. ყოველივე ამასთან ერთად, შეიტყობდა, რომ ოცხელმა პირველდაწყებითი განათლება კათოლიკურ სასწავლებელში მიიღო. ეს სკოლა ზემოთ ნახსენებ ქუთაისის კათოლიკურ ეკლესიასთან არსებობდა. ხოლო ქუთაისში მცხოვრები ოცხელები ამ ტაძრის შემომწირველები იყვნენ.
2021 წელს ორგანიზაცია WeResearch-მა მოამზადა კვლევა „საქართველოს ახალგაზრდები და ისტორია – გამოცდილების, დამოკიდებულებებისა და ღირებულებების კვლევა“. მისი ერთ-ერთ მთავარი კითხვა იყო, რა ღირებულებებს წაახალისებს ახალგაზრდებში ისტორიის სწავლების არსებული მიდგომა.[6] კვლევის შედეგების გაცნობა და ამ კონტექსტში უმცირესობათა კულტურის რეპრეზენტაციის საკითხი სტატიაში განხილული თემების ინსპირაცია გახდა.
მეხსიერება და ისტორია
რამდენიმე წლის წინ, საჯარო ლექციაზე, ერთმა ახალგაზრდამ საქართველოს აზერბაიჯანელთა თემიდან გულდაწყვეტით მითხრა, მე მეგონა მეტყოდით, ვინ ვართ ჩვენ, საიდან მოვდივართო. ცხადი იყო, რომ მისთვის აქამდე არსებული ცოდნა, აზერბაიჯანელობის ისტორია და ზეპირი მეხსიერება არ ესადაგებოდა მის ახლანდელ სოციალურ რეალობას. ზეპირი მეხსიერებით მან იცოდა, რომ მისი წინაპრები საქართველოში ცხოვრობდნენ უკვე მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ არ არსებობდა თანამედროვე აზერბაიჯანის სახელმწიფო, საკუთარ სამშობლოდ საქართველოს მიიჩნევდა, ხოლო დღეს მოთხრობილ საქართველოს ისტორიაში მისი კულტურის კვალი არ ჩანდა. ისტორიის ეს სიჩუმე იმდენადაა ისტორიოგრაფიის დანაკლისი, რამდენიც ქართული კოლექტიური მეხსიერების თავისებურება.
პიერ ნორას აზრით, ისტორია ინტელექტუალური და სეკულარული შემოქმედებაა, რომელიც კრიტიკულ ანალიზს მოითხოვს. მეხსიერება კი აფექტური, მაგიური აურის მქონეა, რომელიც მხოლოდ შერჩევით ფაქტებს იმახსოვრებს და ასე ამყარებს კავშირს წარსულსა და „მარადიულ აწმყოს“ შორის.[7] მეხსიერება ცვალებადი და რეფლექსურია და ის იმდენად ეკუთვნის აწმყოს, რამდენადაც წარსულს.[8] აქვე გავიხსენოთ ჰალბვაქსი, რომელიც მიიჩნევს, რომ მეხსიერება არის არა შედეგი, არამედ პროცესი. იგი არსებობს კონკრეტული დროის სხვადასხვა სოციალურ ჩარჩოში (cadres sociaux de la mémoire), როგორიცაა ოჯახი, რელიგია, სოციალური ჯგუფები და ა.შ. ეს კონტექსტი ქმნის და „აკორექტირებს“ წარსულს. აქედან გამომდინარე, ერთი ისტორია სხვადასხვაგვარად დაილექება მეხსიერებაში. მას განსხვავებული ინტერპრეტაციით და მნიშვნელობით „გაიხსენებენ“. ამის ერთ-ერთი თვალსაჩინო მაგალითია, კონფლიქტის და ომის სხვადასხვა მხარეს მყოფი ადამიანების განსხვავებული მეხსიერება (მაგალითად, პირველი მსოფლიო ომის დროს ვერდენთან ბრძოლა (1916) ფრანგებისა და გერმანელების კოლექტიურ მეხსიერებაში), ისტორიული გმირების განსხვავებულად გახსენება სხვადასხვა ეპოქაში (ადრეულ საბჭოთა პერიოდში ქაქუცა ჩოლოყაშვილის, როგორც მტრის ხატის წარმოება რეჟიმის მიერ, შემდეგ მისი გაქრობა მეხსიერებიდან, ხოლო ეროვნული მოძრაობის გაძლიერებისა და დამოუკიდებლობის შემდეგ, მისი ეროვნული გმირის სახით ხელახლა „გახსენება“).
თუ მეხსიერება მრავალია, როგორც ჰალბვაქსი მიიჩნევს, როგორ უნდა არსებობდეს ჰარმონიაში სხვადასხვა ეთნიკური, რელიგიური თუ სოციალური ჯგუფის მეხსიერება? შეუძლია თუ არა ერთიან ისტორიულ ნარატივს, გააერთიანოს ისინი, აღადგინოს „გამოტოვებული ისტორია“? ისტორიულ თხრობაში თითოეული ჯგუფის, იქნება ეს ქალები, გლეხები, ეთნიკური, რელიგიური ჯგუფები თუ მკვიდრი მოსახლეობა, უჩინარობას შესაბამისი ძალაუფლების სტრუქტურა განაპირობებდა. გახსენებაც, როგორც სოციალური აქტი, ამ სტრუქტურებს უნდა მიემართებოდეს. დავიწყებაც და გახსენებაც მეხსიერებას ეკუთვნის, სადაც ჩანს, როგორ მუშაობს გონება კოლექტიურად საზოგადოებაში და როგორ სტრუქტურულ ურთიერთკავშირშია სოციალურ ცვლილებებთან.[9] რამდენიმე წლის წინ ფართო საზოგადოებამ თითქმის არაფერი იცოდა მარო მაყაშვილზე, უფრო ადრე – პირველი რესპუბლიკის პერიოდზე. დღეს მარო მაყაშვილი და ნოე ჟორდანია, აღნიშნული კვლევის გამოკითხვაშია დასახელებული და მოსწავლეთა ნახევარზე მეტი მათ საამაყო წინაპრად მიიჩნევს.[10] პოლიტიკური და სოციალური ჩარჩოს ცვლილებამ ახალი ცოდნის ფორმირება გახადა შესაძლებელი. ამ პროცესის ნაწილია ეთნიკურ და რელიგიურ უმცირესობებთან დაკავშრებული იმ ისტორიების აღდგენა (და არა გამოგონება), რომელიც მნიშვნელოვანია მათი კულტურული თვითმყოფადობის და, იმავდროულად, საერთო ქართული ისტორიისა და მეხსიერების „შევსებისთვის“.
საუკუნეების განმავლობაში ისტორიაში დავიწყებული თუ „ჩაკარგული“ სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის ისტორიის ძიების და რეპრეზენტაციის პროცესი დღეს მიმდინარეობს. ამ ხილვადობის და ტრანსფორმაციული ცოდნის შექმნის ერთ-ერთი მედიუმია ისტორიის სახელმძღვანელოები. საქართველოში ისტორიის სწავლებისას, ჯერ კიდევ ეთნიკური ნაციონალიზმის დისკურსი ჭარბობს. დომინანტური ნაციონალისტური ნარატივი გავლენას ახდენს წარსულის ისტორიული, სამეცნიერო მიდგომით შესწავლაზე. კვლევის მიხედვით, სახელმძღვანელოები ძალიან მწირად წარმოაჩენენ ეთნიკურ და რელიგიურ მრავალფეროვნებას.[11] უკმარისობის განცდა, როგორც ჩანს, მოსწავლეებსაც აქვთ. კვლევაში ერთ-ერთი მოსწავლე აღნიშნავს, რომ „ნათქვამი კი არის, რომ ტოლერანტობით გამოირჩევა ქართველი ერი და გამოირჩეოდა მაშინაც, როცა ევროპაში ჩაგრავდნენ უმცირესობებს, მაგრამ ეს ზედაპირულია და მინდა, რომ გაიშალოს ეს თემა, კონკრეტულად რაში გამოიხატებოდა ეს ტოლერანტობა?“[12] მართალია, ეროვნულ სასწავლო გეგმაში გათვალისწინებულია ეთნიკური და რელიგიური მრავალფეროვნების ჯეროვნად წარმოჩენა, ეს საკითხი მაინც მკრთალად ჩანს სახელმძღვანელოებში. მართალია, სახელმძღვანელოთა ენა დღეს ნაკლებად არის დისკრიმინაციული, მაგრამ აკლია კონკრეტული ამბები და კონკრეტული ადამიანების ისტორიები, რაც რეალურს გახდიდა „კულტურულ მრავალფეროვნებაზე“ ზოგად ჩანაწერს.
„ისლამის გადამალვა“
WeResearch-ის კვლევაში ისტორიკოსები და განათლების ექსპერტები აღნიშნავენ, რომ არსებული სწავლების მეთოდები, კერძოდ, ეთნოცენტრისტული ხედვები, საბჭოთა ისტორიოგრაფიული ტრადიციის გაგრძელებაა.[13] საბჭოთა პერიოდში სამეცნიერო დარგის განვითარებაზე ნამდვილად აღიბეჭდა პოლიტიკური რეჟიმი, მისი არსებობის სხვადასხვა პერიოდში ნაციონალიზმის წახალისების განსხვავებული მოტივი და თვით მმართველთა სამეცნიერო „გემოვნება“. აქვე უნდა აღინიშნოს ის ტენდენციაც, რომ საბჭოთა პერიოდში ქართული „ნაციონალიზმის პროცესის გაეთნოსურება მოხდა“.[14] პიერ ნორა სამართლიანად აღნიშნავს, რომ მეხსიერება ხშირად ავიწროებს ისტორიას.[15] თუ ისლამის და მუსლიმების მაგალითს გავიხსენებთ, ქართული კოლექტიური მეხსიერება დღესაც ისე ცდილობს ისტორიიდან, საზოგადოებრივი სივრცეებიდან „ისლამის გადამალვას“, როგორც ამას საბჭოთა ხელისუფლება აკეთებდა აჭარაში. ამის მიზეზი იყო, ნაწილობრივ, საბჭოთა რადიკალური სეკულარული და ანტირელიგიური იდეოლოგია, ნაწილობრივ, თურქეთსა და ოსმალურ წარსულთან რეალური თუ წარმოსახვითი კავშირის დაძლევა. საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა პერიოდში, ისლამის როგორც „კომპრომატად“ მიჩნევამ, „გამოტოვა“ გარკვეული ფიგურები საქართველოს ისტორიაში. „ისლამის გადამალვა“ დღემდე გრძელდება და ხელს უშლის მუსლიმების თანასწორად აღქმას.
აჭარის დავიწყებული მოვლენების მარკირება ისტორიისა და მეხსიერების რუკაზე დღეს მიმდინარეობს. მაგალითად, თუ აჭარის შემოერთების თარიღი (1878 წელი) არ დაკარგულა ქართულ ისტორიოგრაფიაში (მისი ასი წლისთავიც აღინიშნა 1978 წელს), საბჭოთა პოლიტიკის გამო, დიდი ხნით იყო დავიწყებული ცოდნა „სამუსლიმანო საქართველოს განმათავისუფლებელი კომიტეტის“ შესახებ. 1917 წელს, ბათუმში, აზიზიეს მეჩეთში მოსახლეობის წარმომადგენელთა ყრილობა ჩატარდა, თავმჯდომარედ აირჩიეს მემედ აბაშიძე. ზოგიერთ წყაროში მეჩეთი მითითებული არ არის, მაშინ როდესაც მეჩეთში სახალხო კრების ჩატარება და თავად ქართველ მუსლიმთა კომიტეტის ჩამოყალიბება, პოლიტიკური ისტორიის მნიშვნელოვანი ფურცელია.[16] ამ კომიტეტის შემადგენლობაში სხვა წევრებთან ერთად შედიოდა ყადირ შერვაშიძე, რომელიც 1919 წლის 12 მარტს აირჩიეს საქართველოს რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების წევრად. „სამუსლიმანო საქართველოს განმათავისუფლებელი კომიტეტის“ და, ზოგადად, მუსლიმი აჭარლების პოლიტიკური მოძრაობის შესახებ ცოდნა, სახელმძღვანელოში ამ ისტორიულ ფიგურებს საერთო ისტორიის მდინარებაში აქცევს. ისტორიის სწავლებისას რელიგიის და კულტურული კუთვნილების ცოდნა არ არის ამ პერსონების საქმიანობის შეფასების მთავარი კრიტერიუმი, უფრო პირიქით, კონტექსტის ცოდნა გეხმარება, რომ უფრო გასაგები იყოს ის, რაც დემოკრატიულ კონსტიტუციებშია აღნიშნული, ადამიანები ღირსეულნი და თანასწორნი არიან, „...განურჩევლად რასისა, ეთნიკურობისა და რელიგიური კუთვნილებისა“. ასეთ ცოდნას, გარდა ღირებულებითი მნიშვნელობისა, სხვა სოციალური მნიშვნელობაც აქვს – ადვილად არ გახდე ისტორიით მანიპულაციის მსხვერპლი. კოლექტიური მეხსიერება, მისი დავიწყება-გახსენების დიალექტიკური ბუნების გამო, ადაპტაციასთან ერთად, მანიპულაციას ემორჩილება.[17] დღევანდელ პოსტსიმართლის ეპოქაში ინსტრუმენტალიზების საფრთხეს ისტორიაც იზიარებს. ისტორია მემარჯვენე რადიკალური პოპულისტური ჯგუფებისთვის საკუთარი დისკურსის შექმნის ერთ-ერთი მთავარი ინსტრუმენტია. ასეთი ჯგუფებისთვის დამახასიათებელია ისტორიის რევიზია და მისი საკუთარი იდეოლოგიის ლეგიტიმაციისთვის ინტერპრეტაცია, განსაკუთრებით კი უმცირესობათა სახით საფრთხის და მტრის ხატის შექმნა.[18] ისტორიაში გამოტოვებული გმირების, თუ შეიძლება ასე ვუწოდოთ მათ, სკოლაში გაცნობა, მისი საზოგადოებრივ ცოდნად გარდაქმნა, ადამიანს უმცირესობათა თემით და ზოგადად ისტორიით მანიპულაციისადმი ნაკლებად მოწყვლადს ხდის.
ჰაზირა და აკაკი
იოსებ გრიშაშვილი წერს, რომ „სულიკო“ პირველად ჰაზირამ[19] მოჰფინა საქართველოს დაბა-სოფლებში.“[20] თბილისელ აშუღს[21] ჰაზირას ორი პოეტი უყვარდა განსაკუთრებით: საიათნოვა და აკაკი, რადგან, მისი აზრით, „ორივეს ერთგვარად უყვარდა ხალხი.“[22] საქმე ის არის, რომ მე-18 და მე-19 საუკუნეებში აშუღები, მუსიკალური ტრადიციის და პოეზიის შემოქმედების გარდა, ერთგვარი მედიუმები იყვნენ, რომლებიც წარსულის ზეპირ ხსოვნას, ეპოსებს ინახავდნენ და ახალი დროის იდეები ხალხში გაჰქონდათ. „რომელ ერთ მწერალს, რომელ ერთ მოძღვარს, რომელ ერთ ლექციას, რომელ ერთ მოქადაგეს, შეეძლო ჩაეგონებინა ხალხისთვის ის, რასაც ჩვენ ვაგონებდით ჩვენი ტკბილი დაკვრით და სიმღერით“, – წერს ჰაზირა.[23] აშუღების ტრადიცია რამდენიმე კულტურულ სივრცეს ეკუთვნის.[24] მე-20 საუკუნემდე, ქართულ, სომხურ, თურქულ, სპარსულ ენაზე შექმნილი სიმღერები, ეპოსები და ყოველდღიური ფოლკლორი, ორგანულად იყო შერწყმული თბილისის ქალაქურ ხმებს.[25] საზოგადოებრივ ცვლილებეთან ერთად ტრადიციამ შეიცვალა მასშტაბი და ადგილიც. სახალხო მოედნებიდან და ყავახანებიდან ჯერ სცენაზე გადავიდა (მე-19 საუკუნეში გამართულ კონცერტებში ერთ-ერთი განყოფილება თითქმის ყოველთვის ეთმობოდა აშუღებს და საზანდარს), სხვა ქალაქური ფოლკლორის და მუსიკის ჟანრებთან კონკურენციის შემდეგ ტრადიცია დასუსტდა, ბოლოს კი, უკვე საბჭოთა პერიოდის ქართული სცენისთვის ის უცხო ხმა გახდა. ამ პერიოდიდან საზზე დამკვრელი აშუღები კონკრეტულ რეგიონზე (ქვემო ქართლი) და აზერბაიჯანელების კულტურულ კუთვნილებამდე დავიწროვდნენ.[26]
ჰაზირა საიათნოვამ გამახსენა. ქართველი ერის საამაყო წინაპარზე გამოკითხვაში საიათნოვას (35%) და სერგო ფარაჯანოვს (35%) დაბალი პროცენტული მაჩვენებელი აქვთ. როგორც კვლევაშია აღნიშნული, გამოკითხულთა ნახევარზე მეტს ამ ორი პიროვნების შესახებ გაუჭირდა პოზიციის დაფიქსირება და პასუხად „არ ვიცი“ აღნიშნა. უნდა ვივარაუდოთ, რომ მათ შესახებ მოსწავლეებს არ ჰქონდათ ცოდნა, ვიდრე ის, რომ არ მიიჩნიეს საამაყო წინაპრად.[27] ამავე კითხვაზე გამოკითხულ მოსწავლეებში ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი (95%) აქვთ თამარ მეფეს და დავით აღმაშენებელს. ეს არ არის მოულოდნელი. ერთი მხრივ, მათ შესახებ ყველაზე მეტი რამ იციან, მეორე მხრივ, ორივე მეფე კოლექტიური მეხსიერების, ქართული ნაციონალური ნარატივის და ნაციონალურ-პოლიტიკური მითის ნაწილია. ისინი ისტორიასაც ეკუთვნიან და მეხსიერებასაც. გამოკითხული მოსწავლეებისთვის თამარ მეფე და დავით აღმაშენებელი გმირები არიან, არა მარტო მათი საქმეების გამო, არამედ იმიტომაც, რომ ისინი მუდმივად არიან მეხსიერებაში, განსხეულებული და შენახული ძეგლებში, დღესასწაულებში, სახელდებებში.[28]
გამორჩეული გმირების დასახელებისას, რომლებიც მოსწავლეებს უკვე თავად უნდა აღენიშნათ, არაქართველი პიროვნება (მათ შორის, საქართველოში მცხოვრები ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელი) მხოლოდ 15%-მა დაასახელა. კვლევის ავტორთა შეფასებით, ეთნიკური უმცირესობების მნიშვნელობის შეფასება საქართველოს ისტორიაში, შესაძლოა, შეზღუდული იყოს არასაკმარისი ცოდნის გამო. შედეგები სხვა ტენდენციაზეც მიუთითებს, კერძოდ, თუ ვინ მიაჩნიათ გმირად – ძირითადად ესენი არიან მეფეები, მეომრები და გამორჩეული პიროვნებები, რომელნიც უკვე ერთგვარი საკრალური ფიგურებიც არიან (მაგ. ილია ჭავაჭავაძე). სად არიან სხვა გმირები? როგორც ბრეხტი კითხულობს, „ვინ ააშენა შვიდკარიბჭიანი თებე? წიგნებში მხოლოდ მეფეთა სახელებია“. კვლევიდან ჩანს, დანაკლისი მოსწავლეებს გააზრებული აქვთ. ერთ-ერთი მოსწავლე ისტორიის ცოდნაზე აღნიშნავს, რომ „არ ვიცით, სინამდვილეში რა მოხდა ზუსტად, იმიტომ რომ მემატიანეები იმ დროს წერდნენ იმას, რასაც ეუბნებოდა მეფე“. [29]
სხვა ქალაქები და სხვა გმირები
რას შეცვლიდა, მაგალითად, „ხანგრძლივ მე-19 საუკუნეში“[30], ქუთაისის და თბილისის გუბერნიად გადაქცეულ საქართველოს, მრავალი პრიზმიდან თუ შევისწავლიდით, გავეცნობოდით, როგორი საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ცხოვრებით ცხოვრობდნენ არა მხოლოდ თბილისში, არამედ ცხინვალში, ახალციხეში, ქუთაისში, ბათუმსა და სოხუმში. სადაც ისეთივე ინტენსიური სოციალური და პოლიტიკური ცვლილებები ხდებოდა, როგორც თბილისში.[31] კულტურული და თუნდაც გეოგრაფიული არეალის გაფართოება „სხვა ქალაქებსა“ და „სხვა გმირებზე“, უფრო მრავალფეროვანს გახდის იმ დროის საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ჩართული ადამიანების სიას. ასეთ შემთხვევაში, მას შეემატება ქართველი კათოლიკეების, მუსლიმების, აფხაზების, ებრაელების, პოლონელების, სომხებისა და სხვების სახელები. ეს ხელს შეუწყობს, მაგალითად, ნაციონალიზმის, განმანათლებლობის, სოციალური მოძრაობების და მათი მასშტაბის შეფასებას. ასეთ შემთხვევაში, ქუთაისში ან ჭიათურაში გამოჩნდება პოლონური წარმოშობის გიორგი ზდანევიჩი.[32] ვის გამოც, ციმბირში გადასახლების დროს ქართველ და პოლონელ გადასახლებულებს ჩხუბი მოსდიოდათ, თუ ვის ეკუთვნის ზდანევიჩი. პოლონელები თავგამოდებით აცხადებდენენ, რომ პოლონელია, ქართველი კი ედავებოდნენ, რომ ქართველია და მათია.[33] მწერალი დავით კლდიაშვილი აღფრთოვანებით წერს გიორგი ზდანევიჩზე, თუ როგორ ოცნებობდა და მუშაობდა ის იმისთვის, რომ „ჭიათურა გადაექცია სამაგალითო საჩვენებელ პუნქტად. როგორც სამრეწველო ადგილი და როგორც მომავალი ქალაქი. მისი მუყაითობით იმ მოგების თანხიდან, რომელიც საბჭოს ჰქონდა, მოწყობილი იყო სასწავლებლები, მშვენიერი საავადმყოფო, საფერშლო პუნქტები; ოცდახუთი-ათასი მანეთი ყოველწლიურად გადადებული იყო მოსწავლეთა სტიპენდიებისთვის; დიდძალი ფული იხარჯებოდა გზების კეთებაში, წყალსადენისა და ელექტრონით დაბის განათებისთვის. აქ შემოღებული იყო მუშათა დამზღვევი სალარო; სალაროს პირობების გასაცნობად დაიბეჭდა ცალკე წიგნაკი მუშებს შორის დასარიგებლად.“[34]
მე-19 საუკუნე უნიკალურია კულტურული და საზოგადოებრივი ტრანსფორმაციის თვალსაზრისით: ჩვენ ვიცით ამა თუ იმ პიროვნების ეთნიკური წარმომავლობა, რელიგია, კულტურული და სოციალური გარემო, რაც თავისთავად მნიშვნელოვანია, იმავდროულად, ვხედავთ, როგორ იკიდებს ფეხს მოქალაქეობის იდეა, სოციალური თუ კულტურული ნიშნით განსხვავებული ადამიანების ერთი მიზნით და ერთობად გაერთიანება. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ასეთი ისტორიები საჭიროებს არა ამა თუ იმ რელიგიურ-ეთნიკური კუთვნილების მთავარ მახასიათებლად წარმოჩენას, არამედ ბიოგრაფიიდან მათ არგამოტოვებას. ზოგჯერ ეს კუთვნილება მეტად მნიშვნელოვანია, ზოგჯერ ნაკლებად, მაგრამ აჩვენებს, რომ საზოგადოება ჰომოგენური არასოდეს ყოფილა. ასეთ, რაღაც ნიშნით განსხვავებულ გმირებს, ისტორიაშიც და ისტორიის სახელმძღვანელოშიც, ტრანსფორმაციული პოტენციალი აქვთ. მათ შეუძლიათ კითხვის ქვეშ დააყენონ სტატუს-კვო, ბიძგი მისცენ განვითარებას და გააფართოონ მსოფლმხედველობის ჰორიზონტი. რამდენიმე წლის წინ, როდესაც ერთი სტუდენტი ლექციაზე ივანე გვარამაძის ცხოვრებას ეცნობოდა, ცხადი იყო, რომ სიმპათიით იმსჭვალებოდა მის მიმართ. არამართლმადიდებლებზე მის „ძველ“, ეჭვნარევ შეხედულებებთან თანხმობაში აღარ იყო. ახალ მიწაზე იდგა და კითხულობდა: ბოლოს, მართლმადიდებელი გახდა? ბოლომდე კათოლიკე იყო?
სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს და შესაძლებელია არ გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის შეხედულებებს.
[1] თარგმანი ავტორის.
[2]კათოლიკე ქართველებს „ფრანგებს“ უწოდებდნენ. მართალია, საქართველოში მისიონერები, როგორც წესი, იტალიელები იყვნენ, მაგრამ „ფრანგობა“ ჯერ ზოგადად ევროპელი მისიონერების, მოგვიანებით კი კათოლიკური რწმენის ქართველების რელიგიურ მიკუთვნებულობას აღნიშნავდა. საქართველოში იმ ქუჩებს, სადაც კათოლიკე ქართველები ცხოვრობდნენ, ხალხი „ფრანგების ქუჩას“, „ფრანგების უბანს“ ეძახდა, კათოლიკური ტაძრები – „ფრანგების ეკლესიად“ მოიხსენიებოდა (მაგ. გორში, ქუთაისში, ახალციხეში). ეს სახელები ხალხის მეხსიერებასა და ენაში მე-20 საუკუნეშიც არსებობდა.
[3] ქუთაისში ე.წ. ფრანგების უბანში, სადაც კათოლიკე ქართველები ცხოვრობდნენ, 1826 წელს ქუთაისელმა კათოლიკეებმა დაიწყეს ქვის ტაძრის მშენებლობა, რომელიც დასრულდა 1862 წელს და აკურთხეს ყოვლადწმინდა ქალწული მარიამის უბიწოდ ჩასახვის სახელზე. საბჭოთა პერიოდში ქუთაისის აღმასკომის გადაწყვეტილებით, ტაძარი კათოლიკე მრევლს ჩამოერთვა და საერო მიზნებისთვის იყენებდნენ (მაგ. აქ იმართებოდა კონცერტები). 90-იან წლებში ტაძარი საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას გადაეცა და ის აკურთხეს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხარების სახელზე.
[4] „ქუთაისში კათოლიკე მომლოცველები ყოფილ კათოლიკურ ტაძარში არ დაუშვეს, ტერიტორიას ლენტი შემოარტყეს“, ნეტგაზეთი, 6.10.2022, https://netgazeti.ge/life/634218/
[5] ეს იყო პირველი ქართულენოვანი გიმნაზია დასავლეთ საქართველოში, სწავლების ენა და მეთოდი განსხვავდებოდა (რუსულენოვანი) კლასიკური გიმნაზიისგან.
[6] WeResearch: „საქართველოს ახალგაზრდები და ისტორია: გამოცდილების, დამოკიდებულებებისა და ღირებულებების კვლევა“ (განხორციელდა ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის თბილისის ოფისის – სამხრეთ კავკასიის რეგიონის მხარდაჭერით) თბილისი, დეკემბერი, 2021, https://ge.boell.org/ka/2022/04/28/sakartvelos-akhalgazrdebi-da-istoria /
[7] WeResearch, 2021, 54.
[8] Maurice Halbwachs: On collective memory, Chicago, The University of Chicago Press, 1925/1992.
[9] Halbwachs, 1992, 38.
[10] WeResearch, 2021, 48.
[11] WeResearch, 2021, 48.
[12] იქვე, 52.
[13] იქვე.
[14] გიორგი მაისურაძე: საქართველომ საკუთარ თავს გამოუცხადა ომი, ინდიგო, 4.01.2020, https://indigo.com.ge/articles/giorgi-maisuraze-saqartvelom-sakutar-tavs/ (ბოლო ნახვა: 15.09.2022)
[15] Pierre Nora: Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire, Representations, Spring, 1989, No.26, Special Issue: Memory and Counter-Memory (Spring, 1989), 7-24.
[16] კომიტეტის მიზანი მუსლიმი ქართველების კონსოლიდაცია და საქართველოს შემადგენლობაში ყოფნისთვის ბრძოლა იყო.
[17] Pierre Nora: ‘Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire’, Representations , Spring, 1989, No. 26, Special Issue: Memory and Counter-Memory (Spring, 1989), 7-24, 8.
[18] Michael Minkenberg: The renewal of the radical right: Between Modernity and Anti-modernity. Cambridge University Press, 2000.
[19] ჰაზირა (ნამდვილი სახელი და გვარი აბრამ აბრამოვი, 1845-1922) – თბილისელი აშუღი, დაირის დაკვრის ოსტატი, მიიჩნევა საიათნოვას მემკვიდრედ.
[20] იოსებ გრიშაშვილი: ძველი თბილისის ლიტერატურული ბოჰემა, თბილისი, 1928, 177.
[21] აშუღური ხელოვნება საქართველოში ფართოდ იყო გავრცელებული XVIII-XIX საუკუნეებში. აშუღი სახალხო მომღერალი და მთქმელია, რომელიც თავად თხზავს სასიმღერო ტექსტს (ეპიკურს, სატრფიალოს) და მღერის რომელიმე სიმებიან საკრავზე (საზი, თარი, ქამანჩა). აშუღური სიმღერები აღმოსავლეთის მუსიკალური კულტურის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაკადია. ის ემყარება ხალხურ მუსიკასა და პოეზიას. აშუღური ხელოვნების პოეტურ და ვოკალურ-ინსტრუმენტულ ჟანრებს მიეკუთვნება: დასთანი, ბაიათი, მუხამბაზი.
[22] ჰაზირა: „აკაკი და საიათნოვა“, თეატრი და ცხოვრება, 1916, N46.
[23] იქვე.
[24] საქართველოში ცხოვრობდნენ ქართული, სომხური, აზერბაიჯანული წარმოშობის აშუღები, რომლებიც რამდენიმე ენაზე თხზავდნენ ლექსებს და მღეროდნენ.
[25] თბილისის გარეთაც, სხვადასხვა მხარეში აშუღები ესწრებოდნენ სახალხო დღესასწაულებს (მათ შორის ქრისტიანულ დღესასწაულებს) და პოპულარული იყვნენ ხალხში.
[26] ქართველი აშუღების რამდენიმე წარმომადგენელი ცხოვრობდა ასპინძის რაიონში.
[27] აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ორივე პიროვნება მხოლოდ ერთ (ქართულ) კულტურულ სივრცეს არ ეკუთვნის.
[28] WeResearch, 2021, 52.
[29] იქვე, 36.
[30] სახელმძღვანელოებში მე-19 საუკუნე ასეა დასათაურებული. სტატიაში გამოთქმული აზრი მიემართება ტენდენციებს და არა რომელიმე კონკრეტულ სახელმძღვანელოს.
[31] კვლევის მიხედვით, მოსწავლეებისთვის ყველაზე მეტად საინტერესო საქართველოს (88%), თავიანთი სოფლის ან ქალაქის (81%) და რეგიონის (81%) ისტორია აღმოჩნდა, WeResearch, 2021, 46.
[32] გიორგი ზდანევიჩი (ფსევდონომი: მაიაშვილი) – (1855-1917) პუბლიცისტი, კრიტიკოსი, საზოგადო მოღვაწე, „შავი ქვის საზოგადოების“ მრჩეველთა საბჭოს თავმჯდომარე.
[33] დავით კლდიაშვილი: ჩემი ცხოვრების გზაზე, ქართული პროზა, ტ. XVI, 1988, 628.
[34] იქვე.
